از ولایت اهل بیت (ع) نه تنها به عنوان یکی از ارکان پنجگانه اسلام، بلکه به عنوان مهم‌ترین رکن دین یاد شده که که در سایه آن چهار رکن دیگر یعنی نماز، روزه، حج و زکات معنا و مفهوم پیدا می‌کند. از این رو، در قرآن آیات فراوانی به تبیین جایگاه ولایت اهل بیت پرداخته و اطاعت از ائمه یا همان صاحبان امر برابر با اطاعت پیامبر دانسته شده است.
از نظر شیعه امامت مقامی است الهی که در طول رسالت از جایگاه مهمی برخوردار است. بر این اساس، شیعه معتقد است که تنها کسانی می‌توانند به مقام امامت نایل آیند که بسان پیامبران معصوم باشند و از آنجا که عصمت امری پنهانی است، تعیین امام تنها از ناحیه خداوند و با اعلام پیامبران ساخته است.

به استناد این مبنا عالمان شیعه بر این باوراند که رسول اکرم از آغاز رسالت تا پایان آن به مناسبت‌های مختلف با تصریح و اشاره از حضرت امیر (ع) به عنوان جانشین بلافصل خود و از فرزندان او تا امام دوازدهم به عنوان ائمه یاد کرد، به ویژه در غدیر خم که با حضور هزاران تن از مسلمانان بر امامت امام علی(ع) تصریح نمود.
شیعه با چنین نگرشی رفتار صحابه در تعیین ابوبکر به عنوان خلیفه مسلمانان و اقدام خلیفه اول و دوم در تعیین خلیفه پس از خود را غیر قابل توجیه می‌دانند و معتقداند عموم صحابه پس از رحلت پیامبر(ص) به تعصبات و اندیشه‌ های دوران جاهلیت خود بازگشته و از صراط مستقیم دور افتادند. از این‌رو از نگاه شیعه میان اعتقاد به ولایت اهل بیت (ع) و انتقاد از صحابه به استثنای شماری خاص، ملازمه وجود دارد.
در برابر، عالمان اهل سنت مساله امامت و خلافت را تا سطح یک مساله فقهی تنزل داده و معتقداند امامت یک مساله بشری است که از سوی خداوند به مردم احاله شده است. بنابراین عصمت و تنصیص در امامت و خلافت شرط نیست.
از این ‌رو عالمان اهل سنت هیچ‌گاه رفتار و نوع تعامل صحابه با مساله امامت حضرت امیر (ع) را نشانه‌ای از بی‌ عدالتی آنان نمی‌دانند. پیداست که میان این دو نگرش تفاوت زیادی وجود دارد.
با توجه به جایگاه ویژه اهل بیت که شعاع آن بر سرتاسر معارف و آموزه‌های دینی کشیده شده، دفاع از مبانی ولایت، تحکیم این جایگاه در طول تاریخ شیعه هماره در دستور کار عالمان شیعه قرار داشته است.
تدوین هزاران کتاب در اثبات ولایت و تشریح فضایل اهل بیت (ع) و پاسخ و نقد شبهات مخالفان و متعصبان در این زمینه به ویژه در آثار خاص کلامی، یکی از شواهد مدّعا به شمار می‌رود.
نگاهی به اهمیت و جایگاه حدیث غدیر
همان گونه که شهرستانی مدعی شده است، با صرف نظر از برخی از اختلافات جزیی که پس از رحلت رسول اکرم (ص) میان مسلمانان رخ نمود، مهم ترین اختلاف را باید اختلاف بر سر خلافت و جانشینی آن حضرت دانست که در طول تاریخ بیشترین جنگ ها و خون ریزی ها در پی آن پدید آمد.
چنان که اشاره شد، عالمان اهل سنت معتقداند که رسول اکرم (ص) در طول حیات خود جانشینی را برای خویش انتخاب نکرد و آن را به امت واگذار نمود. اما در برابر، عالمان شیعه معتقداند خلافت و جانشینی امری الهی بوده و حضرت امیر (ع) از سوی خداوند به عنوان جانشین رسول اکرم (ص) و نخستین امام معرفی شده است.
عالمان شیعه برای اثبات مدعای خود به دلایل عقلی و نقلی استناد می کنند. دلایل نقلی شامل استدلال به شماری از آیات، شماری از روایات و شواهد تاریخی است. آنان معتقداند که رسول اکرم (ص) بارها در طول دوران رسالت، حضرت امیر (ع) را به عنوان جانشین خود معرفی کرد.
از سویی دیگر، در میان آیات، مهم ترین و صریح ترین آیه دال بر ولایت حضرت امیر (ع) آیه ولایت است و در میان روایات گویاترین و آشکارترین روایت غدیر خم است. بر اساس این روایت رسول اکرم (ع) در بازگشت از آخرین حجّ خود و با حضور بیش از یکصد هزار مسلمان، علی بن ابی طالب (ع) را به عنوان وصی خود و ولیّ مسلمانان معرفی کرد و برای ایشان دعا نمود.
دلایل اهمیت حدیث غدیر
حدیث غدیر خم برای اثبات ولایت و وصایت حضرت امیر (ع) حداقل از سه جهت ذیل دارای اهمیت ویژه ای است:
۱. این حدیث در اجتماع عظیم مسلمانان و به استناد مدارک تاریخی در برابر بیش از یکصد هزار نفر صادر شد؛ اجتماعی که از آغاز رسالت تا آن روز سابقه نداشت. باری، رسول اکرم (ص) بارها در موارد و مواقع دیگر از حضرت امیر (ع) تمجید کرده و به جانشین بودن وی اشاره کرده بود، اما هرگز چنین فرصتی طلایی پیش نیامد که تاکید بر جایگاه امام در برابر چنین انبوهی از جمعیت تحقق پذیرد.
حضور این شمار بزرگ از مسلمانان افزون بر آن که اهمیت خطابه پیامبر (ص) را آشکار می سازد، زمینه هر گونه انکار یا جعل و تحریف آن را منتفی می سازد.
۲. در این حدیث به صراحت بر «ولی» بودن حضرت امیر (ع(رای همه مسلمانان تاکید شد و در همان جلسه همه آنان با آن حضرت بیعت کردند و شعراء نیز در ستایش امام شعر سرودند. افزون بر نقل متواتر این حدیث در جوامع حدیثی و تاریخی فریقین، روز غدیر از آغاز تا کنون به عنوان عید مسلمانان مورد توجه بوده است.
۳. حدیث غدیر از آن چنان قرائن حالیه و مقامیه برخوردار است و دلالت آن چنان گویا و صریح است که جایی برای شبهه افکنی در دلالت آن برای صاحبان ضمائر پاک و اندیشه سلیم باقی نمی گذارد.
علامه امینی در باره اهمیت حدیث غدیر چنین آورده است:
«إن واقعه ( غدیر خم ) هی من أهم تلک القضایا ، لما ابتنى علیها وعلى کثیر من الحجج الدامغه ، مذهب المقتصین أثر آل الرسول صلوات الله علیه وعلیهم ، وهم معدودون بالملایین ، وفیهم العلم والسؤدد ، والحکماء ، والعلماء ، والأماثل ، ونوابغ فی علوم الأوایل والأواخر ، والملوک ، والساسه ، والأمراء ، والقاده ، والأدب الجم ، والفضل الکثار ، وکتب قیمه فی کل فن.»