در تعالیم ادیان آسمانی ـ به ویژه اسلام ـ پس از مسأله خدا، انسان محوری ترین موضوع به شمار آمده است و آفرینش جهان،  فرستادن پیامبران و نزول کتاب های آسمانی برای رسیدن او به سعادت نهایی اش صورت گرفته است.

امام خمینی(س) در این خصوص می فرمایند: انبیا برای انسان آمده اند و برای انسان سازی آمده اند، کتب انبیا کتب انسان سازی است، قرآن کریم کتاب انسان است،  موضوع علم انبیا  انسان است،  هر چه هست با انسان حرف است.

و همچنین بیان می دارند که: تمام انبیا موضوع بحث شان، موضوع تربیتشان،  موضوع علمشان انسان است. آمده اند انسان را تربیت کنند،  آمده اند این موجود طبیعی را از مرتبه طبیعت به مرتبه عالی ما فوق  الطبیعه، ما فوق الجبروت برسانند.

در آموزه های دینی در کنار تأکید بر موضوع انسان، موضوع تربیت آدمی جهت کیفیت بخشی به عملکرد او نیز همواره مطرح بوده است. از جمله مفاهیمی که می باید در ابتدای شروع به امر تربیت انسان مورد نظر قرار گیرد، توجه به کرامت او است. خداوند همة  آنچه را که در تعلیم و تربیت انسان نقش دارند، به صفت کرامت ستوده است. در سوره علق می فرماید: معلم شما خدای اکرم است: اقْرَأْ وَرَبُّکَ الْأَکْرَمُ فرشتگان را که مأمور ابلاغ پیام کرامتند به عنوان عباد کریم معرفی می کند: کِرَاماً کَاتِبِینَ،از پیامبر(ص) که معلم انسان ها است به عنوان کریم، یاد کرده است: إنَّهُ
 لَقَولُ رَسولٍ کریمٍ، از صحف انبیا که برنامه های تربیتی را در بردارد به عنوان صحف  مکرمه یاد نموده است:  فِی صُحُفٍ مُکَرَّمَةٍ، إنَّهُ لَقُرْآنٌ کَرِیمٌ و موضوع تربیت را ، که انسان می باشد، به صفت کرامت ستوده است:  وَلَقَدْ کَرَّمْنَا بَنِی آدَمَ

در متن قانون اساسی کشور که در واقع متضمن آرمان ها، ایده آل ها، اهداف ومعیارهای ارزشی حاکم بر جامعه است، توجه به اصل کرامت به عنوان پایه و رکنجمهوری اسلامی برشمرده شده است که مطابق با آن دست اندرکاران نظام حکومتی مکلف گردیده اند برای تبلور و تجلی این ارزش والا، زمینه های لازم و شرایط مناسب را فراهم آورند. چنانکه در اصل دوم آمده است که: « جمهوری اسلامی، نظامی است بر پایه ایمان به:… کرامت و ارزش والای انسان و آزادی توأم با مسئولیت او در برابر خدا». علاوه بر آن، موضوع کرامت انسانی در متن اعلامیه جهانی حقوق بشر، به طور مشخص ذیل ماده های 1، 4 و 5 مورد تأکید قرار گرفته است، در مادة 1، این اعلامیه آمده است: «تماماً افراد بشر آزاد زاده می شوند و از لحاظ حیثیت وکرامت و حقوق با هم برابرند، همگی دارای عقل و وجدان هستند و باید با یکدیگر با روحیه  برادرانه رفتار کنند».

 

از آنجایی که امام  خمینی(س)، از جمله اولین کسانی بوده اند که تلاش داشتند با توجه به آموزه های دینی، مبانی حکومتی را در کشور بنیان گذارند و مهم ترین و برجسته ترین کارمایه و یا منبع اندیشه های تربیتی ایشان قرآن کریم بوده است چنانکه خود می فرمایند:  قرآن کریم، این کلام بزرگ الهی، یک کتاب تربیتی و انسان سازی است، و دومین کارمایه و مأخذ اندیشه های تربیتی او، سیره و سنت پیامبران و اولیای الهی بوده است، چنانکه بیان می دارند:

ما مفتخریم که کتاب نهج  البلاغه که بعد از قرآن بزرگ ترین دستور زندگی مادی و معنوی و بالاترین کتاب رهایی بخش بشر است و دستورات معنوی و حکومتی آن بالاترین راه نجات است از امام معصوم ماست. ما مفتخریم که ائمه معصومین از علی  بن  ابی  طالب گرفته تا منجی بشر حضرت مهدی صاحب زمان - علیهم آلاف التحیات و السلام - که به قدرت خداوند قادر، زنده و ناظر امور است، ائمه ما هستند.

 بررسی مفهومی

 

 کرامت در لغت عبارت است از:  بزرگی، بزرگواری، جوانمردی،  بخشش و… و در اصطلاح عبارت است از: جایگاه و منزلتی که انسان را در نزد همنوعانش والا و با شخصیت معرفی می کند. راغب اصفهانی در توضیح واژه کرامت می نویسد: کرم اگر وصف خدا باشد، مراد از آن، احسان و نعمت آشکار خدا است و اگر وصف انسان باشد، تمام اخلاق و افعال پسندیده را در بر می گیرد. به کسی کریم نگویند، مگر بعد از آنکه آن اخلاق و افعال از وی ظاهر شود.

آیت الله جوادی آملی در تعریف این واژه می فرمایند: کرامت همان نزاهت از پستی و فرومایگی است. روح بزرگوار و منزه از هر پستی را کریم می گویند.

 

انواع کرامت انسانی

بیان قرآن در زمینة کرامت انسان، بیانی دوگانه است: در بخشی از آیات قرآن، از کرامت و ارجمندی انسان و برتری او بر دیگر موجودات سخن به میان آمده است و در برخی، انسان مورد نکوهش قرار گرفته و حتی فروتر بودن او از حیوانات مطرح شده است. به عنوان مثال، در آیه هفتادم از سوره اسراء تکریم خداوند نسبت به بنی آدم و برتری آن ها بر بسیاری از مخلوقات دیگر مطرح شده است. و در آیه چهارم از سوره تین و آیة  چهاردهم از سوره مؤمنون انسان به عنوان بهترین مخلوقات معرفی شده است. و در آیات فراوان دیگری چنین می خوانیم: همه آنچه درآسمان ها و زمین است
برای انسان تسخیر شده و یا برای او خلق شده است؛ ملائکه برای او سجده کرده اند و او عالم به همة اسما  و دارای مقام خلافت و مقامات عالی می باشد. همه این ها حاکی از کرامت، شرافت و برتری انسان بر موجودات دیگر می باشد.

 

از سوی دیگر، ضعیف بودن، حریص بودن،ستمکار و ناسپاس بودن،نادان بودنو همانند چهارپایان بلکه گمراه تر از آنان بودند و در نازل ترین مرتبه قرار گرفتن، اموری است که در برخی از آیات قرآن مطرح شده و نشان از عدم برتری انسان بر دیگر موجودات،  بلکه پست تر بودن او نسبت به آنان دارد. تأمل و دقت در آیات یاد شده ما را به این حقیقت رهنمون می کند که انسان از دیدگاه قرآن دارای دو نوع کرامت است: کرامت ذاتی یا هستی شناختی و کرامت اکتسابی یا ارزش شناختی.

 

کرامت ذاتی

 مقصود از کرامت ذاتی آن است که خداوند انسان را به گونه ای آفریده است که در مقایسه با برخی موجودات دیگر، از لحاظ ساختمان وجودی از امکانات و مزایای بیشتری برخوردار است و یا تنظیم و ساختار امکاناتش به شکل بهتر صورت پذیرفته و در هر حال، از دارایی و غنای بیش تری برخوردار است. این نوع کرامت،  در واقع حاکی از عنایت ویژه خداوند به نوع انسان است و همة انسان ها از آن برخوردارند، از این رو، هیچ کس نمی تواند و نباید به خاطر برخورداری از آن ها بر موجودات دیگر فخر فروشد و آن را ملاک ارزشمندی و تکامل انسانی خود بداند یا به خاطر آن، مورد ستایش قرار گیرد، بلکه باید خداوند را بر آفرینش چنین موجودی با چنین امکاناتی ستود، آنگونه که خود فرمود: فَتَبَارَکَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخَالِقِینَ؛زیرا این کرامت، به اختیار انسان ربطی  ندارد و انسان چه بخواهد و چه نخواهد از این کرامت برخوردار است.

 

کرامت ذاتی و تکوینی انسان، در آیات مختلف قرآن کریم مورد اشاره قرارگرفته است، از جمله می فرماید: لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنسَانَ فِی أَحْسَنِ تَقْوِیمٍ   و در آیه دیگری خداوند به خلقت خویش مباهات می کند: ثُمَّ أَنشَأْنَاهُ خَلْقاً آخَرَ فَتَبَارَکَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخَالِقِینَ و آیات فراوانی که از تسخیر جهان و آفرینش آنچه در زمین است برای انسان سخن می گوید. خداوند با بیان آیه: وَلَقَدْ کَرَّمْنَا بَنِی آدَمَ وَحَمَلْنَاهُمْ فِی الْبَرِّ وَالْبَحْرِ
 وَرَزَقْنَاهُمْ مِنْ الطَّیبَاتِ وَفَضَّلْنَاهُمْ عَلَى کَثِیرٍ مِمَّنْ خَلَقْنَا تَفْضِیلاً برتری انسان را بر بسیاری از مخلوقات و کرامت ذاتی او را بیان می فرماید.

 

منظور از تکریم انسان، اعطای خصوصیتی به او است که در دیگران نیست و آن هم عقل و اندیشه آدمی است. انسان موجودی است که در او استعدادهای عقلی بالقوه ای نهفته است. فلاسفه از قدیم  الایام در تعریف انسان گفته اند که انسان از حیوان ناطق است ؛ یعنی انسان، جانداری است که می اندیشد. اندیشه و تفکر وجه امتیاز انسان از سایر موجودات جهان آفرینش است و آیات بسیاری در قرآن وجود دارد که بر این بعد انسانی تأکید دارد. مراد از تفضیل و برتری نیز اعطای خصوصیتی به انسان است که او با دیگر حیوانات در آن شریک است، ولی به نحو اکمل از آن ویژگی ها برخوردار است؛ به این معنا که خوردن، آشامیدن، ارضای جنسی و کیفیت اعمال او با دیگر حیوانات متفاوت است.

 

امام خمینی در خصوص کرامت ذاتی انسان می فرمایند: انسان دارای یک عقل بالامکان مجرد و بعد هم مجرد تام خواهد شد. انسان به حسب فطرت،  الهی است. انسان در فطرت خود هر کمالی را به طور مطلق می خواهد.این بشر یک خاصیت هایی دارد که در هیچ موجودی نیست. من جمله این است که در فطرت بشر،  طلب قدرت مطلق است نه قدرت محدود،  طلب کمال مطلق است نه کمال محدود. دیگر آن که چون تربیت نظام عالم ملک از فلکیات و عنصریات و جوهریات و عرضیات آن، مقدمه وجود انسان کامل است و در حقیقت این ولیده، عصاره عالم تحقق و غایة القصوای عالمیان است و از این جهت آخر ولیده است.

 

کرامت اکتسابی

 مقصود از کرامت اکتسابی، دستیابی به کمال هایی است که انسان در پرتو ایمان و اعمال صالح به صورت اختیاری به دست می آورد. این نوع کرامت، برخاسته از تلاش و ایثار انسان بوده، معیار ارزش های انسانی و ملاک تقرب در پیشگاه خداوندی است. با این کرامت است که می توان واقعاً انسانی را بر انسان دیگر برتر دانست. همة انسان ها استعداد رسیدن به این کمال و کرامت را دارند، ولی برخی به آن دست می یابند و برخی فاقد آن می مانند؛  پس در این کرامت، نه همة انسان ها برتر از دیگر موجوداتند و نه همة آن ها فروتر یا مساوی با دیگر موجودات هستند. در واقع این کرامت در سایة اختیار انسان قابل دست یابی است.

 

امام خمینی(س) در خصوص کرامت اکتسابی انسان می فرمایند: انسان یک موجود عجیبی است در جمیع طبقات موجودات و مخلوقات باری تعالی، هیچ موجودی مثل انسان نیست، اعجوبه ای است که از او یک موجود الهی ملکوتی ساخته می شود و یک موجود جهنمی شیطانی.

 

و در جای دیگر می فرمایند: از مختصات انسان است که حق تعالی او را با جمیع اوصاف و صفات مقدس خودش ایجاد کرده است، همه چیز در او هست،… کارهایی که از این انسان صادر می شود، حسن و قبح و صلاح و فسادش بستگی دارد به آن جهات روحی انسان.

 

و همچنین بیان می دارند: انسان که خود را محور خلقت می بیند ـ  هر چند انسان کامل چنین است ـ در نظر سایر موجودات معلوم نیست چنین باشد و بشر رشد نیافته چنین نیست مَثَلُ الَّذِینَ حُمِّلُوا التَّوْرَاةَ ثُمَّ لَمْ یَحْمِلُوهَا کَمَثَلِ الْحِمَارِ  این مربوط به رشد علمی به استثنای تهذیب است و در وصف او )کَالْأَنْعَامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ(آمده است.

 

انسان یک موجودی است که در طرف سعادت به بالاترین مقام می رسد، در طرف کمال به بالاترین مقام موجودات می رسد و اگر انحراف داشته باشد از پست ترین موجودات پست تر است.

 

مبنای کرامت انسانی

 خدای سبحان در قرآن کریم، تقوا را تنها محور کرامت می شمارد. تقوا خود محصول معرفت و عمل صالح است ؛ یعنی تقوا وقتی حاصل می شود که علم صادق و عمل صالح حاصل شده باشد. برای نمونه، آیات: (21، 177، 179، 183 سوره بقره) توقف تقوا بر عمل صالح را نشان می دهند و آیه (6 سوره یونس) و آیه (18 سوره حشر)، توقف تقوا بر معرفت را نشان می دهد. اگر یک صفت نفسانی به نام کرامت، بر صفت نفسانی دیگر به نام تقوا متوقف باشد، لازمه اش آن است که در اصل وجود و عدم، حدوث و بقاء و شدت و ضعف تابع تقوا باشد.

 

در تأکید بر این موضوع، می توان گفت: اولین آیة  نازل شده بر قلب مطهر رسول خدا(ص) دربارة  کرامت و آخرین آیه نیز پیرامون تقوا بود که محور کرامت است. طبق نقل مشهور، وحی الهی با آیة اقْرَأْ وَرَبُّکَ الْأَکْرَمُ  * الَّذِی عَلَّمَ بِالْقَلَمِ  آغاز شد.

 

و با آیه  وَاتَّقُوا یوْماً تُرْجَعُونَ فِیهِ إِلَى اللَّهِ ثُمَّ تُوَفَّى کُلُّ نَفْسٍ مَا کَسَبَتْ وَهُمْ لَا یظْلَمُونَ پایان یافت.

 

آیه ذیل، به نحو گویاتری، مبنا بودن تقوا برای دست یابی به کرامت انسانی را مطرح می نماید: یَا أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاکُمْ مِنْ ذَکَرٍ وَأُنثَى وَجَعَلْنَاکُمْ شُعُوباً وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاکُمْ إِنَّ اللَّهَ عَلِیمٌ خَبِیرٌ.

 

انسان با تقوا، کریم است؛ یعنی همان طور که وجود و عدم کرامت تابع وجود و عدم تقوا است، میزان شدت و ضعف آن نیز بر اساس شدت و ضعف تقوا مبتنی می باشد. امام  علی(ع) در این خصوص می فرماید: «ولا کرم کالتقوی»، و رسول خدا(ص)  به نحو بارزتری می فرمایند: «الکرم التقوی»؛ کرامت وابسته دست یابی به تقوا است.

امام خمینی(س)  در رابطه با این موضوع بیان می دارند: همه برادر و برابرند؛ فقط و فقط کرامت،  در پناه تقوا و برتری به اخلاق فاضله و اعمال صالحه است.

 

همچنین می فرمایند: شرافت به تقواست.

روشن بینی و بصیرت

حضرت علی(ع) می فرمایند: بدانید هر که تقوا پیشه گرفته، از خدا بترسد،  حق تعالی راه بیرون شدن از فتنه و تباهی ها و روشنایی از تاریکی های (نادانی و گمراهی) را به او نشان می دهد و در آنچه آرزو داشته (بهشت)  جاودان نگاهش می دارد، سایة آن سرا عرش و روشنایی آن خشنودی خدا است و زیارت کنندگان آن فرشتگان و دوستان آن پیغمبران می باشند.

 

امام حسن(ع) می فرمایند: بندگان خدا، از خدا پروا کنید و بدانید هر که تقوای الهی پیشه کند، خدا راهی برای بیرون شدن از فتنه ها به رویش بگشاید، در کارها صلاح را به او نشان دهد، وسیلة هدایتش را آماده سازد، حجت و برهانش را پیروز گرداند، رو سفیدش کند و خواسته هایش را عطا فرماید. با آن ها که خدا نعمتشان بخشیده؛ یعنی پیامبران، صدیقان، گواهان و شایستگان (همنشین باشد) که چه خوش رفیقانی هستند.

 

شاخص های کرامت انسانی

 

 با استناد به متن آموزه های دینی، می توان معیارهایی را برای کرامت انسانی معرفی نمود که مبنایی باشد برای  آنکه مشخص شود فردی صاحب کرامت است یا خیر؛همچنین این شاخص ها، معیارهایی را برای آنکه افراد صاحب کرامت نفس شوند،  معرفی می نماید.

 

1. خویشتن داری

 

یکی از معیارهایی که مشخص کننده انسان های با کرامت است، خویشتن داری ومالکیت هوای نفس است. انسان کریم بر زبان،  غضب و امیال خویش تسلط دارد، چشم و دلی پاک دارد و هوای نفسش در نظرش کوچک و پست است.

 

امام علی (ع) در این خصوص چنین بیان می دارند: «الکریم من تجنب المحارم وتنزه عن العیوب»؛انسان باکرامت کسی است که از حرام اجتناب می کند و از همة  عیب ها منزه و پاک است. «من کرمت نفسه، صغرت الدنیا فی عینه ومن هانت نفسه کبرت الدنیا فی عینه»؛هر کس کرامت نفس داشته باشد ، دنیا در دیده اش کوچک است وهر کس نفسش خوار باشد دنیا در دیده اش بزرگ است. «أملک علیک هواک وشحّ بنفسک عمّا لا یحلّ لک،  فإنّ الشحّ بالنّفس حقیقة الکرم»؛هوای نفست را نگه دار و نسبت به خویشتن از آنچه حرام است بخل بورز؛ زیرا بخل نسبت به خویشتن،  حقیقت کرم است. «من کرمت علیه نفسه هانت علیه شهوته»؛آن کس که کرامت نفس دارد، شهوات و تمایلات نفسانی، نزدش خوار و حقیر است. «من کرمت علیه نفسه لم یهنها بالمعصیة»؛ آن کس که کرامت نفس دارد ، هرگز آن را با ارتکاب گناه و نافرمانی پست و موهون نمی سازد. «ثلاثة تدلّ علی کرم المرء؛ حسن الخلق، کظم الغیظ وغضّ الطّرف»؛ سه چیز گواه کرم مرد است: خوش خویی، غلبه برخشم و چشم پوشی.

 

2. نرم خویی وخوش اخلاقی

 

معیار دیگری که نشانگر کرامت انسانی است،  خوش اخلاقی و نرم خویی است.

 

علی(ع) می فرمایند: «من الکرم لین الشّیم»؛نرم خویی از کرم است. و «والکرم حسن السّجیة»؛ خوش رفتاری از کرامت است. و «یستدلّ علی کرم الرجل بحسن بشره وبذل برّه»؛ بر کرامت آ دمی، با گشاده رویی و  نیک خویی و احسان کردنش استدلال شود.

 

3. پایبندی به عهد و پیمان

 

کریمان، کسانی هستند که هنگام بستن عهد و پیمان و دادن وعده، خود را ملزم به انجام آن می دانند.

 

مولای متقیان چنین تأکید دارند که: «مِن الکرم الوفاء بالذِمم»؛از نشانه های کرامت، وفای به تعهدات است. و «الکرم بذل الجود وانجاز الوعود»؛کرامت، بخشش را به کار بستن و پیمان ها را به جای آوردن است. و «الکریم إذا وعد وفی وإذا تواعد عفی»؛ کریم هنگامی که وعده ای می دهد به آن  وفا می کند و هنگامی که به او وعده ای داده می شود، از آن  در می گذرد. و «سنّة الکرام الوفاء بالعهود، سنّة اللئام الجحود»؛سنت انسان های کریم، وفای به پیمان ها است و سنت انسان های لئیم، انکار و تکذیب است.

 

4.  سادگی

 

انسان کریم، انسانی ساده و از پیچیدگی ها و داشتن نیت های پنهانی به دور است از امیرمؤمنان، علی(ع) در غررالحکم نقل شده است که می فرمایند: «الکریم إبلج واللئیم ملهوج»؛انسان کریم، روشن و آشکار است و انسان لئیم پیچیده.

 

5. آبروداری

 

برای انسان کریم حفظ جایگاه اجتماعی، حرمت و آبرو اهمیت بالایی دارد، او نمی خواهد مورد اهانت قرار گیرد و خوار شود. برای او حفظ آبرو از حفظ مال مهم تر است. امام علی(ع) می فرمایند: «الکرم إیثار العرض علی المال، اللّؤم إیثار المال علی الرّجال»؛کرم عبارت است از: برگزیدن آبرو بر مال و لئامت عبارت است ازگزیدن مال بر مردم.

 

و در حدیث دیگر نیز می فرمایند: «الکریم مَن صان عرضه بماله، اللئیم مَن صان ماله بعرضه»؛ کریم کسی است که آبرویش را با بذل مالش حفظ می کند درحالی که لئیم کسی است که مالش را با بذل آبرویش نگه می دارد.

 

6. احسان

 

یکی دیگر از شاخص های انسان های کریم احسان آن ها است. انسان کریم از احسان کردن و بخشیدن مال لذت می برد. او بیشتر دست دهنده دارد تا دست گیرنده، در حالی که لئیم از گرفتن و بهره گیری از دیگران لذت می برد.

 

علی(ع)  در این خصوص می فرماید: «الکریم من بذل إحسانه، اللئیم من کثر امتنانه»؛کریم کسی است که احسانش را می پراکند در حالی که لئیم کسی است که تقاضای بسیار دارد. «لیس من عادة الکرام تـﺄخیر الإنعام»؛ تأخیر احسان از خوی کریمان نباشد. «الکریم من سبق نواله سؤاله»؛کریم کسی است که بخشش او بر تقاضایش سبقت گرفته است. «الکریم من بدأ بإحسانه»؛ کریم کسی است که به احسان کردن پیشی می گیرد. «مِن تمام الکرم إتمام النّعم»؛کمال کرامت، احسان کامل است.

 

7.  بخشش (عفو)

 

بخشیدن گناهان و جرایم دیگران از سنت کریمان است، آنان بدی را با نیکی پاسخ می دهند و هنگامی که قدرت می یابند، دست به عفو و بخشش می زنند.

 

امیرمؤمنان(ع) می فرمایند: «المبادرة إلی العفو من أخلاق الکرام،  المبادرة إلی الانتقام من أخلاق اللّئام»؛اقدام به بخشش از اخلاق کریمان است و اقدام به انتقام از اخلاق لئیمان است. «الکریم من جازی الإساءة بالإحسان»؛انسان باکرامت کسی است که بدی را با نیکی پاسخ می دهد. «الکریم إذا قدر صفح وإذا ملک سمح وإذا سئل أنجح»؛کریم کسی است که اگر قدرت پیدا کند، می بخشد و اگر دارایی بیابد ارزانی می دارد و اگر مورد سؤال واقع شود، درخواست را برآورد. «لیس من شیم الکرام تعجیل الانتقام»؛از صفات انسان های کریم تعجیل در انتقام نیست.

 

منابع

قرآن کریم

1. اصول تربیت، علی اصغر احمدی،  انتشارات سازمان انجمن اولیاء و مربیان، چاپ اول، تهران،  1378.

2. انسان از دیدگاه اسلام، دفتر همکاری حوزه و دانشگاه، سمت، 1377.

3. انسان شناسی، محمود رجبی، انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی،  1379.

 

4. انگیزش و شخصیت، مزلو ابراهام اچ، ترجمه احمد رضوانی،  انتشارات آستان قدس رضوی،  مشهد، 1367.

5. آیین انقلاب اسلامی، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، تهران، 1373.

6. برداشت هایی از سیره امام خمینی، به کوشش غلام علی رجائی، مؤسسه چاپ و نشر عروج.

7. تحف العقول من آل الرسول، ابن شعبه حرانی، حسن بن علی بن الحسین،  ترجمه آیت الله کمره ای، انتشارات اسلامیه، قم، 1369.

 8. روان شناسی حرمت نفس،  ناتانیل براندن، ترجمه جمال هاشمی، شرکت سهامی انتشار، تهران، 1371.

9. روان شناسی تربیتی، اصول وکاربرد آن، جان ای گلدور و برونینگ راجراچ، ترجمه علی نقی خرازی، مرکز نشر دانشگاهی، تهران، 1375.

10. شرح چهل حدیث، امام خمینی، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1376.  

11. شرح حدیث جنود عقل وجهل، امام خمینی، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1380.

12. شرح غرر الحکم و درر الکلم، عبدالوهاب بن محمد تمیمی آمدی، انتشارات دانشگاه تهران، 1373.

13. صحیفه امام، امام خمینی، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1379.

14. کرامت در قرآن، عبدالله جوادی آملی، مرکز نشر فرهنگی رجاء، 1366.

15. کلمات قصار، امام خمینی، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی،  1372.

16. المفردات فی غریب القرآن، راغب اصفهانی، المکتبة المرتضویه، تهران.

17. نگاهی دوباره به تربیت اسلامی، خسرو باقری، انتشارات مدرسه، 1382.

18. نهج البلاغه، فیض الاسلام.

19. نهج الفصاحه، علی شیروانی، انتشارات دارالفکر، 1385.