قَلَم واژه‌ای قرآنی که خداوند در قرآن به آن سوگند خورده است. سوره‌ای در قرآن، به نام سوره قلم وجود دارد. در روایات، تعبیرهای بسیاری درباره آن آمده از جمله؛ اولین مخلوق خداوند، وسیله‌ای که فرشتگان با آن وحی یا نامه اعمال را می‌نویسند، نامی برای امام علی(ع) و یا فرشته‌ای از جنس نور. برخی از عارفان مسلمان معتقدند قلم مرتبه‌ای وجودی دارد و اولین مخلوق خداوند یا همان «عقل اول» است. همچنین می‌گویند علم خدا به مخلوقاتش، به صورت اجمالی در قلم وجود دارد و قلم آن را به تفصیل در لوح ایجاد می‌کند.

واژه‌شناسی
قلم در لغت، وسیله‌ای است که با آن می‌نویسند.[۱] در قرآن کریم چهار مرتبه این واژه ذکر شده است.؛ سوره قلم، آیه۱؛ سوره آل عمران، آیه۳؛ سوره لقمان، آیه۲۷؛ سوره علق، آیه۴. به علاوه اینکه یکی از سوره‌های قرآن کریم، قلم نام دارد که خداوند در اولین آیه آن، به قلم سوگند خورده است.[۲] مفسران در تفسیر این واژه در سوره قلم، چندین نظریه گفته‌اند از جمله اینکه؛ منظور قلمی است که فرشتگان با آن وحی الهی، یا نامه اعمال انسان‌ها را می‌نویسند.[۳] اختصاص به قلم خاصی ندارد و مراد هر نوع قلمی است.[۴] اولین مخلوق خداوند یا همان قلم آفرینش است.[۵]

روایات مرتبط
در منابع حدیثی، روایات متفاوتی در مورد قلم نقل شده است.[۶] برخی از روایات، قلم را فرشته‌ای می‌دانند که اخبار و علوم را به لوح می‌سپارد تا اینکه لوح آن را به اسرافیل؛ اسرافیل آن را به میکائیل؛ او نیز به جبرئیل و سپس پیامبران برساند.[۷] در برخی دیگر ذکر شده که با دستور خداوند، قلم، آغاز تا پایان آفرینش را، با جوهری که در نهری به نام نون بود، بر لوح نوشت.[۸] در روایتی، قلم اولین مخلوق آفرینش معرفی شده[۹] و پیامبر(ص) نیز در حدیثی، نون و قلم را دو فرشته از جنس نور معرفی کرده است.[۱۰] در حدیثی از امام کاظم(ع) نقل شده که نون، نامی برای پیامبر(ص) و قلم نامی برای امیرالمؤمنین است.[۱۱]

علامه طباطبایی در این باره می‌گوید تفاسیری که برای واژگان قرآنی همانند لوح، قلم، کرسی و عرش در روایات بیان شده، از باب تمثیل و برای نزدیک کردن معارف حقیقی به فهم مردم در قالب امور محسوس است.[۱۲]

مرتبه قلم در عرفان اسلامی
بنا بر باور عارفان اسلامی، کتاب آفرینش از کلمات وجودی خداوند تشکیل شده و واژه‌های لوح و «قلم» مرتبه و معنای وجودی دارند.[۱۳] به اعتقاد آنان، اولین موجودی که خداوند خلق کرده، قلم اعلی (قلم آفرینش) است.[۱۴] ابن ترکه می‌گوید اولین موجودی که خلق شده، از آن جهت که تدوین و نگارش جهان هستی بر عهده اوست «قلم اعلی» و از آن جهت که خازن و حفیظ است «عقل اول» نام دارد.[۱۵] ابن عربی معتقد است «قلم الهی» که در احادیث نیز آمده، نزد هر گروهی، نامی مخصوص به خود می‌گیرد؛ در فلسفه «عقل اول» نام دارد. عده‌ای به آن «روح کلی» و عده‌ای دیگر به آن «حقیقت محمدیه» می‌گویند.[۱۶]

در جهان‌شناسی عرفانی، لوح محفوظ از «قلم اعلی» سرچشمه می‌گیرد.[۱۷] ابن عربی در این‌باره می‌گوید علم خداوند به مخلوقاتش در قلم به طور اجمال وجود دارد و قلم به طور تفصیلی آن را در لوح ایجاد می‌کند و نقش می‌بندد.[۱۸]

فرهنگ دهخدا، ذیل واژه قلم.

خرمشاهی، «سوره قلم»، در دانشنامه قرآن، ۱۳۷۷ش، ج۲، ص۱۲۵۸.

مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۲۴، ص۳۷۰.

مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۲۴، ص۳۷۰.

مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۲۴، ص۳۷۰.

ر.ک.حسینی بحرانی، البرهان، ۱۴۱۵ق، ج۵، ص۴۵۴.

طبابایی، تفسیر المیزان، ترجمه موسوی همدانی، ۱۳۶۳ش، ج۱۸، ص۶۲۸.

صدوق، معانی الاخبار، ۱۳۶۱ش، ۲۲.

طباطبایی، تفسیر المیزان، ترجمه موسوی همدانی، ۱۳۶۳ش، ج۱۸، ص۶۱۶.

طباطبایی، تفسیر المیزان، ترجمه موسوی همدانی، ۱۳۶۳ش، ج۱۹، ص۶۳۰.

حسینی بحرانی، البرهان، ۱۴۱۵ق، ج۵، ص۴۵۴.

طباطبایی، تفسیر المیزان، ترجمه موسوی همدانی، ج۱۸، ص۱۶، به نقل از رستمی وآل‌بویه، سیری در اسرار فرشتگان، ۱۳۹۳ش، ص۱۶۴.

زمانی، «جایگاه لوح و قلم در جهان‌شناسی عرفانی ابن عربی و عطار نیشابوری»، ص۱۱۶.

ابن عربی، الفتوحات المکیه، ج۱، ص۱۳۹، به نقل از زمانی، «جایگاه لوح و قلم در جهان‌شناسی عرفانی ابن عربی و عطار نیشابوری»، ص۱۱۹.

ابن ترکه اصفهانی، شرح فصوص الحکم، ۱۳۷۸ش، ص۱۵.

ابن عربی، الفتوحات المکیه، ج۳، ص۴۴۴، به نقل از زمانی، «جایگاه لوح و قلم در جهان‌شناسی عرفانی ابن عربی و عطار نیشابوری»، ص۱۲۱.

ابن عربی، التدبیرات الالهیه، ۱۳۳۱ش، ص۱۸۰.

ابن عربی، التدبیرات الالهیه، ۱۳۳۱ش، ص۱۸۰.
 
منابع
ابن ترکه اصفهانی، علی بن محمد، شرح فصوص الحکم، قم، نشر بیدار، ۱۳۷۸ش.
ابن عربی، محیی الدین، التدبیرات الالهیه، هلند، انتشارات لیدن، ۱۳۳۱ش.
حسینی بحرانی، سید هاشم، البرهان فی تفسیر القرآن، قم، موسسه بعثت، ۱۴۱۵ق.
خرمشاهی، قوام الدین، «سوره قلم»، در دانشنامه قرآن، تهران، نشر ناهید، ۱۳۷۷ش.
دهخدا، علی اکبر، فرهنگ لغت، تهران، مؤسسه لغت نامه دهخدا، ۱۳۴۱ش.
رستمی، محمد زمان و طاهره آل بویه، سیری در اسرار فرشتگان با رویکردی قرآنی و عرفانی، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ۱۳۹۳ش.
زمانی، مهدی، «جایگاه لوح و قلم در جهان‌شناسی عرفانی ابن عربی و عطار نیشابوری»، در مجله پژوهش زبان و ادبیات فارسی، شماره ۲۵، تابستان ۱۳۹۱ش.
صدوق، محمد، معانی الاخبار، قم، انتشارات جامعه مدرسین، ۱۳۶۱ش.
طباطبایی، محمد حسین، تفسیر المیزان، ترجمه موسوی همدانی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۶۳ش.
مکارم شیرازی، ناصر، پیام قرآن، تهران، دارالکتب اسلامیة، ۱۳۷۱ش.