شنبه

19 دی 1388

23 محرم 1431

9.Jan.2010

ـ اشاره

جرقه انقلاب
مطهره پیوسته

شهر مقدس قم در تاریخ انقلاب، همواره پایگاه اصلی و سازمان دهنده قیام و مبارزه علیه نظام ستم شاهی به شمار می رفته است. بی شک، وجود حوزه علمیه و روحانیت متمرکز در این شهر نیز در این مهم تأثیر بسزایی داشته است. آغاز مبارزه و شکل گیری آن و نیز بیداری مردم با رهنمودهای حضرت امام خمینی ره) در همین شهر صورت پذیرفت. پس از قیام خونین 15 خرداد سال 1342، نام قم به عنوان مرکز اصلی و هدایت کننده مبارزات بر سر زبان ها افتاد و پس از چهارده سال، قیام 19 دی سال 1356 که آن را «جرقه انقلاب» نیز نامیده اند، بار دیگر به قیامی همگانی و مبارزاتی گسترده انجامید.

شهر قم از دیدگاه مقام معظم رهبری
مقام معظم رهبری، درباره جایگاه شهر قم در پیروزی انقلاب اسلامی می فرماید: «برای ساختن یک بنا، اول باید پایه های محکم آن را کار گذاشت. هرچه بنا بزرگ تر و سنگین تر و ماندگار تر باشد، پایه های آن محکم تر و قوی تر و شکست ناپذیرتر خواهد بود. اگر ما مبارزه ملت ایران را ـ که به طور عمومی و تعیین کننده، از سال 56 آغاز شد، به یک بنای رفیع و مستحکم تشبیه کنیم، پایه های قوی و شکست ناپذیر و ماندگار این بنای مستحکم، در قم نشانده و کار گذاشته شد. قم، یک ذخیره الهی برای اسلام بود».

 قیامی دیگر
در روز هفدهم دی سال 1356، مقاله ای با عنوان «ارتجاع سرخ و سیاه» با امضای احمد رشیدی مطلق، در روزنامه اطلاعات درج شد. در این مقاله که در سالروز کشف حجاب به چاپ رسید، به حضرت امام خمینی ره) اهانت شده بود. با اینکه برای نخستین بار نبود که عوامل نظام به حضرت امام ره) اهانت می کردند و این بار حتی اهانت به طور صریح صورت نگرفته بود، ولی جرقه ای در شهر مقدس قم زده شد که به قیامی خونین و تاریخ ساز مبدل گردید. این مقاله احساسات و عواطف مردم را نسبت به رهبر و مقتدایشان که در تبعید به سر می برد، برانگیخت و خشم و انزجار عمومی از نظام را به همراه داشت.

 دلیل دیگر برپایی قیام
از عواملی که در شکل گیری قیام نوزده دی و تسریع شکل گیری انقلاب نقش مهمی داشت، شهادت فرزند گران قدر امام بود. شهادت سید مصطفی خمینی ره)، موجی از انزجار و نفرت را نسبت به نظام در میان مردم برانگیخت؛ چرا که آن را اقدامی از سوی رژیم و به دستور شاه می دانستند. ازاین رو، مجالس گرامیداشت حاج آقا مصطفی به صحنه های مبارزه علیه حکومت و حمایت از امام تبدیل شد. در همین محافل بود که مردم به پاس مجاهدت ها و رنج هایی که رهبرشان متحمل شده بود، به او لقب «امام» دادند. پیام ها و سخنان امام ره) در آن روزها، شعله های انقلاب را فروزان تر و مردم را بیدارتر کرد. رژیم که از روی آوردن همه جانبه مردم به رهبرشان خشمگین شده بود، در اقدامی عجولانه، با چاپ مقاله ای توهین آمیز شخصیت حضرت امام ره) را زیر سؤال برد. این اقدام، تاوان سنگینی برای رژیم به همراه داشت و به قیام بزرگی علیه حکومت جور انجامید.

 آغاز حرکت های خودجوش و مردمی
نخستین حرکت اعتراض آمیز در برابر انتشار مقاله موهن در روزنامه اطلاعات، با بیداری روحانیت و مردم قم، فردای انتشار آن؛ یعنی روز هجدهم دی شکل گرفت. در این روز دروس حوزه تعطیل شد و مراجع نیز درس خود را تعطیل کردند. پس از آن بازاریان قم نیز به حوزه پیوستند و مردم به همراه علما و روحانیون به خانه مراجع رفتند و آمادگی خود را برای اقدام علیه این حرمت شکنی اعلام کردند. مراجع نیز با سخنان خود، ضمن آرام ساختن مردم و روحانیت و تسلی دادن به آنها، افزون بر محکوم ساختن حکومت در این اقدام توهین آمیز، بر ادامه مبارزه و اعتراض ها تأکید کردند.

 تأثیر کلام مراجع تقلید
مردم و علما، صبح روز هجدهم دی به سوی خانه آیت الله گلپایگانی حرکت کردند. به سرعت محوطه درونی و بیرونی خانه ایشان از جمعیت پر و آیت الله گلپایگانی با چهره ای غمگین و افسرده وارد شد. وقتی ایشان آیه استرجاع  إِنَّا لِلّهِ وَإِنَّـا إِلَیهِ رَاجِعونَ) را خواند، بغض مردم ترکید و صدای گریه از هر سو بلند شد. آیت الله گلپایگانی ادامه داد: «ما هم از وارد شدن این ضایعه بزرگ بر جامعه روحانیت و بر فقه و اجتهاد خبردار شدیم. اینها اشتباه می کنند؛ اینها فکر نکنند ما دیگر سکوت کرده ایم و چیزی نخواهیم گفت و دست برمی داریم. اینها باید بدانند که اگر سرنیزه را حتی به زیر گلوی ما بگذارند ما حرفمان را می زنیم».

 عاشورایی دیگر
غروب روز نوزدهم دی، شفق، سرخ و گلگون بود و فضای شهر پر از غم و غربت شده بود. همه جا پر از مأموران شهربانی بود و تظاهرکنندگان پراکنده شده بودند. تنها چیزی که در منطقه درگیری به چشم می خورد، عبا، عمامه و کفش هایی بود که از روحانیان و مردم به جا مانده و آغشته به خون بود. مردم به خیابان های اطراف ریخته بودند و این اشعار را سر می دادند: «از جان خود گذشتیم، با خون خود نوشتیم، یا مرگ یا خمینی.» این اشعار زیبا در پایان آن روز غم انگیز، عشق بی کران مردم را به رهبر محبوب خویش نشان می داد.

 شرح واقعه
مطهره پیوسته

در اواسط دی سال 1356، پیک دربار، نامه ای مُهرشده را برای داریوش همایون، وزیر اطلاعات و جهانگردی فرستاد و وی نامه را برای انتشار به روزنامه اطلاعات فرستاد. مسعودی، صاحب امتیاز روزنامه، مفاد مقاله را برای آینده روزنامه، خطرناک تشخیص داد و نگران واکنش علما و روحانیان شد، ولی در تماس هایی که با وزیر اطلاعات و جهانگردی و نخست وزیر وقت  آموزگار) گرفت، دریافت که برخی مفاد تند و تحریک آمیز آن به خواست شخص شاه در مقاله آمده است.

در این مقاله که نویسنده آن، احمد رشیدی مطلق بیان شده بود، به طور صریح، بی حجابی، فضیلت و حجاب، کهنه پرستی و ارتجاع معرفی و به ساحت مقدس امام خمینی ره) اهانت و قیام 15 خرداد 1342، توطئه استعمار سرخ و سیاه معرفی شده بود. با پخش روزنامه اطلاعات و رسیدن آن به شهر قم، نخستین واکنش ها شروع شد. مدرسین حوزه علمیه قم در بیت آیت الله حسین نوری گرد آمدند تا اقدامی هماهنگ داشته باشند و پس از بررسی تصمیم گرفته شد تا هجدهم دی، درس های حوزه تعطیل شود.

صبح هجدهم دی، طلاب با تشکیل اجتماع بزرگی، تظاهرات و راه پیمایی خود را آرام به سوی منازل مراجع آغاز کردند و با تجمع در مقابل منازل ایشان، با دادن شعارهایی به حمایت از امام خمینی ره) پرداختند. نیروهای امنیتی، با یورش به صف تظاهرکنندگان، اقدام به متفرق کردن و ممانعت از راه پیمایی کردند. عده ای از طلاب در برابر بیت آیت الله العظمی گلپایگانی تجمع کردند و ایشان برای آنان سخنرانی کرد که مفاد روزنامه، توهین به ما بوده و اگر سکوت کنیم، نشانه موافقت ما با آنان خواهد بود.

سپس راه پیمایان به سمت آیات عظام رفتند و به سخنرانی آنان گوش کردند. بازاریان قم با دیدن اجتماع حوزه علمیه، تصمیم به تعطیلی مغازه های خود در روز 19 دی گرفتند.

روز نوزدهم دی، ساواک و شهربانی به کمک نیروهای کمکی که از تهران وارد قم شده بودند، در سطح شهر، به ویژه در حوالی مدارس علمیه و مرقد حضرت معصومه س) متمرکز شدند. قشرهای مختلف مردم و طلاب، در میدان آستانه تجمع کردند و دوباره راه پیمایی به سوی منازل بزرگان حوزه آ غاز شد. نخست، به بیت آیت الله میرزا هاشم آملی رفتند. آیت الله آملی، در سخنانی به بیان عظمت و شخصیت والای امام خمینی ره) پرداخت و هیئت حاکمه و رژیم پهلوی را مورد نفرت روحانیت و ملت برشمرد. نیروهای رژیم، با آرایش ضد شورش و نفربرهای نظامی در خیابان ها آماده شده بودند.

هنگام عصر، مردم و طلاب، اجتماع کردند و به طرف خانه آیت الله نوری حرکت کردند. سپس درحالی که جمعیت می خواستند از طریق خیابان ساحلی به خانه آیات سلطانی طباطبایی و مشکینی بروند، یکی از مأموران، شیشه بانک صادرات را شکست و به همین بهانه، اسلحه ها به طرف مردم، نشانه گیری و تیراندازی شروع شد. با بر زمین افتادن تعدادی از مردم، جمعیت در کوچه های اطراف پناه گرفتند و با هر آنچه به دست می آوردند، مقابل مأموران مسلح رژیم ایستادند. جنگ و گریز تا ساعاتی از شب ادامه یافت. در این روز، دست کم شش نفر شهید و ده ها تن زخمی شدند. پس از این حادثه، طلاب و علمای قم با انتشار اعلامیه ای این سؤال را مطرح کردند که آیا فضای باز سیاسی به این معناست که اگر کسانی به مطالب غیرواقعی روزنامه اعتراض کنند، باید با گلوله پاسخ بگیرند؟

با قیام قم، آهنگ حرکت انقلاب با محتوای کاملاً اسلامی، شتاب فزاینده و گسترده تری به خود گرفت و رهبری امام ره) به عنوان نقش اصلی مبارزه با رژیم شاه ظاهر شد.1

1. حمید روحانی، نهضت امام خمینی ره)؛ سایت تبیان قم، www.tebyan.com

 نقش عاشورا در قیام 19 دی
علما افزون بر آنکه مبارزات سختی را علیه استبداد دوران و نیز برنامه های ضد مذهبی آنها ترتیب دادند، کوشیدند با وجود فشارهای سیاسی، مراسم مذهبی را احیاء کنند. یکی از مهم ترین آنها، عاشوراست که در موارد مختلف، عامل گسترش جهان بینی اسلامی در میان مردم بوده است. حضور روحانیان در ایام محرم و صفر در شهرها و روستاها که همواره در این مراسم بر مسائل سیاسی ـ اجتماعی ایران تأکید می شد و مردم را به انقلاب و وقایع روز آگاه می کرد، احساسات و عواطف مذهبی مردم را درباره مسائل موجود تحریک می کرد. با این کار، عملاً جهان بینی انقلاب، اسلام و عقاید شیعی شد.

روحیه ایثار و شهادت طلبی که در فرهنگ عاشورا موج می زند، یکی از عوامل مؤثر در این زمینه بود. شهادت، نقش بسیار حساسی در تاریخ اسلام و تاریخ امت اسلامی داشته است. انقلاب اسلامی و روند شکل گیری آن، ترجمان، تفسیر و تبیین بسیاری از آیات و روایات بود. از جمله آیات مورد نظر، آیاتی درباره شهادت بود. این آیات به گونه ای ملموس و قابل دست رسی، به جامعه عرضه شد. مسئله مرگ و کشته شدن که امری دردناک و همراه با ترس و وحشت به شمار می رفت، در ایام انقلاب و تحلیل و تفسیری که از مرگ در راه خدا شد، بسیار خوشایند شمرده و از آن استقبال می شد. مرگ در راه خدا و پیروزی یا شکست به «اِحدَی الحُسنَیین» تفسیر شد. بدیهی است که چنین رویکردی به مرگ و شهادت، دشمن را خلع سلاح می کرد و موجب گسترش و تقویت روحیه انقلابی در مردم می شد. مهم ترین عامل مؤثر در روحیه شهادت طلبی، اعتقاد به معاد و حیات پس از مرگ بود که موجب می شد مردم، بدون ترس از نابودی، با مرگ به استقبال شهادت روند. از جمله این موارد می توان به نهضت عاشورا اشاره کرد.

نهضت عاشورا در ایجاد روحیه شهادت طلبی در مردم، نقش بسزایی داشته است. از نظر تاریخی، نماد شهادت طلبی را در زندگی و شهادت مظلومانه امام حسین ع)، پیشوای سوم شیعیان می توان یافت. قیام امام حسین ع)، واکنش مشابه و خوبی در مقابله علیه رژیم بود. رهبر انقلاب، شهیدان انقلاب اسلامی را به مثابه شهیدان صفین و کربلا می شمرد و این تعلیم زنده شیعی او، یادآور شهیدان صدر اسلام و الگوگیری از آنها بود. تحلیل محتوایی پیام های امام به عنوان رهبر نهضت درباره شهید، شهادت طلبی و شهدای انقلاب اسلامی، خود محرک و انگیزه تداوم انقلاب بود. امام خمینی ره)، پس از شهادت طلاب مدرسه فیضیه و مدرسه طالبیه تبریز، معتقد بود بایستی راه را ادامه داد؛ چرا که معتقد به «احدی الحسنیین» بود؛ یا پیروزی یا شهادت و به طور صریح اعلام کرد: «ما تکلیف الهی خود را ان شاءالله ادا خواهیم کرد و به احدی الحسنیین نایل خواهیم شد».1

1. امام خمینی ره)، صحیفه نور، ج 1، صص 43 و 69.

 گفتار مجری
 پی آمدهای حماسه 19 دی
مطهره پیوسته

این واقعه، از نظر نتایج و پی آمدها از چند نظر اهمیت دارد:

1. سازش شاه و کارتر و تو خالی بودن شعار فضای باز سیاسی شاه را به مردم نشان داد.

2. ثابت کرد که شاه از حرکت مذهبی ـ سیاسی به رهبری روحانیان و در رأس آنها امام خمینی ره)، بیش از هر حرکت سیاسی دیگر وحشت دارد.

3. آنچه رژیم از آن وحشت داشت، به تبع قیام نوزده دی به وقوع پیوست و حوزه های علمیه و روحانیان، در خط امام ره) به حرکت درآمدند و زمینه ای فراهم شد تا نهضت در مسیر صحیح مبارزه قرار گیرد و ترفندهای بعدی را نیز بی اثر کرد.

4. روشن شد که جریان حقوق بشر و فضای باز سیاسی، طلیعه ای برای میدان دادن به ملی گراها و لیبرال ها بوده و امریکا و رژیم شاه، عملاً در جذب مردم به سوی میانه روها موفقیتی نداشته اند و آنان هیچ پایگاهی در میان مردم ندارند.

5. متحجرین حوزه ها و کسانی که مروج جدایی دین از سیاست بودند و همواره درس و بحث و فقه و اصول را به مبارزه با شاه ترجیح می دادند، شکست خوردند و مردم نیز دریافتند که باید سراغ چه کسانی بروند.

6. ماهیت رژیم ضد مردمی شاه را برای بسیاری آشکار کرد. از آن پس بود که شعار «مرگ بر شاه»، شعار اصلی و تکیه کلام توده های انقلابی شد.

7. باعث تعمیق و مردمی شدن نهضت و شرکت توده های مذهبی، به ویژه جوانان شد.

8. برخی احزاب و جمعیت هایی که حرکت سیاسی خود را با اتکا به حقوق بشر کارتر و فضای باز سیاسی ایجاد کردند، توسط شاه و در چهارچوب قانون اساسی شکل داده بودند، به تدریج از مردم جدا شدند و به دامن امریکا و غرب پناه بردند.

9. با قیام قم، آهنگ حرکت انقلاب به صورت «راهبرد چهلم ها»ی پشت سر هم، با صورت و محتوای کاملاً اسلامی، شتاب فزاینده و گسترده تری به خود گرفت و رهبری امام ره) به عنوان نقش اصلی مبارزه با رژیم شاه ظاهر شد.1

1. علی شیرخانی، حماسه 19 دی قم.

 آثار و نتایج قیام 19 دی
با قیام 19 دی، مظلومیت شهدا و حرکت روحانیت و مردم به بار نشست و حرکت ساز شد. پیام حضرت امام ره)، روح تازه ای در کالبد مجروح ملت دمید و انقلاب، آهنگ و شتاب تازه ای به خود گرفت. مبارزه علیه رژیم طاغوت، شکل همه جانبه ای پیدا کرد و خون تازه ای در رگ نهضت جوشیدن گرفت. به دنبال قیام 19 دی، نهضت به شهرهای دیگر کشیده شد و حماسه چهلم ها شکل گرفت. تبریز، یزد، جهرم، تهران، مشهد و شهرهای دیگر کشور شاهد قیام هایی خونین در گرامیداشت شهدا بودند. نخست، مردم تبریز در چهلم شهدای قم به خاک و خون کشیده شدند و پس از آن، شهرهای دیگر به همین ترتیب، شاهد حماسه هایی جاوید بودند. حماسه چهلم ها، نهضت را به ثمر رساند و با بازگشت امام خمینی ره) به کشور به پیروزی انقلاب اسلامی انجامید. 19 دی، نقطه عطفی در نهضت اسلامی مردم به رهبری امام خمینی ره) بود که مشعل انقلاب را شعله ور ساخت و پیروزی علیه حکومت طاغوت را به ارمغان آورد.1

1. سید جلال الدین مدنی، تاریخ سیاسی معاصر ایران، صص 325 - 328.

 تأثیر قیام بر نظام طاغوت
نظام شاهنشاهی تا پیش از قیام مردم در 19 دی، مسئله مبارزه و خشم و نفرت مردم از حکومت طاغوت را جدی نمی گرفت. فراگیر شدن نهضت و قیام های پی در پی، پایه های کاخ و بیداد ستم شاهی را به لرزه درآورد و نظام دریافت که در معرض خطر جدی نابودی قرار دارد. بنابراین، تمام توان خود را برای سرکوب مبارزات و قیام ها به کار گرفت، ولی در این کار توفیقی به دست نیاورد؛ چرا که خون شهدا و روحی که امام ره) در ملت دمید، کار خود را کرده بود و هیچ سدی نمی توانست سیل خروشان نهضت را تاب بیاورد. حکومت با تمام قدرت به میدان آمد و روحانیت و مردم نیز به رهبری امام ره) و با توکل به خدای متعال، به مقابله با حکومت پرداختند.1

از دستاوردهای قیام 19 دی؛ جنبش 29 بهمن مردم تبریز بود. مردم در دفاع از قیام 19 دی روانه مساجد شدند، ولی پلیس آنها را پراکنده کرد و از تیر هوایی برای متفرق شدن آنها استفاده کرد. مردم در برابر این اقدام پلیس واکنش نشان دادند و شعار «زنده باد خمینی» را سر دادند، شیشه بانک ها و مکان های عمومی را شکستند و سینما و مشروب خانه ها را آتش زدند و از این راه اعتراض خود را اعلام کردند. حزب رستاخیز حدود 15 اتومبیل را در هم کوبید. نمونه شبیه به همین واقعه، در چهلم شهدای 29 تبریز در یزد اتفاق افتاد. بسیاری از مراسم اربعین که برای شهدای انقلاب برپا می شد، به راه پیمایی و حرکت های انقلابی ضد رژیم می انجامید. مهم ترین این مراسم، اربعین های پی در پی شهدای 19 دی قم، تبریز و کرمان بود که در نهایت، به پیروزی انقلاب اسلامی منجر شد.

مساجد و تکیه ها از دیگر عوامل مؤثر در گسترش جهان بینی، به عنوان محل ظهور و بروز فرهنگ سیاسی شیعه است. مساجد به عنوان مرکز آموزش، مرکز ارتباط جمعی و مرکز برگزاری مراسم عبادی و مذهبی، عامل مهمی برای نشر و گسترش جهان بینی در میان توده مردم بوده است. از آنجا که این گونه مراسم برای شهدای راه انقلاب بود، اغلب، مکانی برای صحبت و گفت وگو درباره مسائل انقلاب و روشنگری مردم بود.2

1. همان.

2. همان.