واژه «معروف» از ريشه «عرف» به معناي کار خوب و پسنديده است، و خداپرستان از آن «پسنديده نزد خدا» را اراده مي‏کنند. «منکر» نيز از ماده «نکر»، و معناي آن بر‌خلاف معناي معروف بوده، در عرف دين‏داران، به معناي کاري است که خداوند از آن راضي نباشد. بدين‌ترتيب، امر به معروف، يعني دستور دادن به کارهاي خير، و نهي از منکر يعني باز داشتن از کارهاي زشت و ناپسند.

در مسير تحول واژه‏ها، معناي آنها گاه توسعه و گاه تضييق مي‏يابد. در برخي نمونه‌ها، استعمال يک واژه سبب مي‏شود مفهوم آن از مقتضاي اصلي خود، وسعت بيشتري یابد. درباره مفهوم امر به معروف و نهي از منکر نيز چنين است. فقها و بزرگان وقتي درباره موضوع امر به معروف و نهي از منکر بحث مي‏کنند، مي‏ گويند در کلمه امر، مفهوم «علو» يا «استعلا» نهفته است؛ يعني کسي که امر مي‏کند، يا بايد بر مأمور برتري داشته باشد، يا خود را در چنين مقامي قرار دهد و از موضع بالاتر امرکند.

خواهش و استدعا کردن «امر» نيست. اينکه کسي بگويد «خواهش مي‏کنم اين کار را بکنيد» امر نيست. مقتضاي کلمه امر اين است که بايد به‌صورت استعلا باشد. حتي برخي فقها احتياط کرده، مي‏گويند تکليف امر به معروف و نهي از منکر زماني تحقق مي‏يابد که امرکننده به معروف، با لحاظ (استعلا)امر کند مقام معظم رهبري نيز مراد از استعلا را اين‌چنين مشخص کرده‌اند:

طرف امر به معروف و نهي از منکر فقط طبقه عامه مردم نيستند. حتي اگر در سطوح بالا هم هستند شما بايد به او امر کنيد نه اينکه از او خواهش کنيد. بايد بگوييد آقا! نکن؛ اين کار يا اين حرف درست نيست. امرو‌نهي بايد با حالت استعلا باشد. البته اين استعلا معنايش اين نيست که آمران حتماً بايد بالاتر از مأموران و ناهيان بالاتر از منهيان باشند؛ نه، روح و مدل امر به معروف، مدل امرونهي است؛ مدل خواهش و تقاضا و تضرع نيست. نمي‏شود گفت که خواهش مي‏کنم شما اين اشتباه را نکنيد؛ نه، بايد گفت: آقا! اين اشتباه را نکن؛ چرا اشتباه مي‏کني؟ طرف هر کسي است؛ بنده که طلبه حقيري هستم؛ از بنده مهم‌تر هم باشد، او هم مخاطب امر به معروف و نهي از منکر قرار مي‏گيرد.

با توجه به توضيحاتي که در زمينه مفهوم امر به معروف و نهي از منکر ذکر گرديد، مي‌توان گفت که امر به معروف و نهي از منکر در نگاهي کلي‌تر عبارت است از هرگونه تلاشي که به‌منظور اثر گذاشتن بر ديگري صورت مي‏گيرد تا وي را به انجام کار واجبي وادارد، يا از کار حرامي باز دارد.