بنا به روایت مفصّل معاویة بن عمار از امام جعفر صادق( (عليه السلام)پیامبر (صلي الله عليه وآله) ده سال در مدینه زندگی کرد و به حج نرفت؛ هنگامی که آیه( ‌وَ أَذِّنْ فِی النّاسِ بِالْحَجِّ‌ (و در میان مردم ندای حج سر ده نازل شد، رسول خدا(صلي الله عليه وآله) اعلام کرد که امسال به حج می‌رود. ساکنان مدینه و روستاها و بادیه نشینان، در مدینه گرد آمدند تا با پیامبر (صلي الله عليه وآله) راهی حج شوند. چهار شب از ذیقعده سال دهم مانده بود که پیامبر (صلي الله عليه وآله) از مدینه به سوی مکه حرکت کرد.

در منابع اهل سنت آمده است که حضرت یک شب را در میقات ذوالْحُلَیفه گذراند و سپس به سوی مکه حرکت کرد. اما طبق حدیث امام صادق(عليه السلام)، آن حضرت در همان روزی که به میقات رسید، مُحرم شد و شب را در میقات نماند

در میقات، پیامبر (صلي الله عليه وآله) آداب احرام را به مردم آموخت. ابتدا غسل کرد و برای حج قِران مُحرم شد.  جامه احرامش دو تکه پارچه پنبه‌ای ندوخته بافت یمن بود که به هنگام مرگ، کفن وی شد، سپس نماز ظهر را در مسجد شجره به جا آورد و بر کوهان شترانی که برای قربانی به همراه داشت، علامت زد.

بعدها مسلمانان در مسیر پیامبر (صلي الله عليه وآله)، در جاهایی که آن حضرت نماز خوانده یا استراحت کرده بود، چند مسجد ساختند

پیامبر(صلي الله عليه وآله) در ذی طُوی، نزدیک مکه، یک شب را گذراند و در آخر روز چهارم ذیحجه به مکه رسید

انجام مناسک

طواف و نماز

روز بعد، پیامبر(صلي الله عليه وآله) با یارانش از درِ بنی شیبه وارد مسجدالحرام شد  و به سوی کعبه رفت و بر حجرالاسود دست کشید (اصطلاحاً: استلام حَجَر) و سپس به طواف کعبه پرداخت پیامبر(صلي الله عليه وآله) سوار بر شتر طواف نمود و در پایان، یک بار دیگر بر حجرالأسود دست مالید و بر آن بوسه زد و گریه‌ای طولانی سرداد، سپس پشت مقام ابراهیم علیه‌السلام دو رکعت نماز طواف گزارد.

سعی

بعد از نماز، از آب چاه زمزم نوشید و دعا کرد و پس از آن به سوی کوه صفا رفت و فرمود چون خدا اول از صفا نام برده سعی بین صفا و مروه را از صفا آغاز می‌کنیم چون بر صفا مستقر شد، رو به سوی رکن یمانی کعبه کرد و مدتی طولانی به ذکر و ثنای الهی پرداخت،سپس از صفا به سوی مروه حرکت کرد و مقداری از راه را لُکه رفت. چون به مروه رسید، درنگ کرد و دعا خواند. ظاهراً حضرت این مسیر را سواره پیموده است.

حرکت به منی و عرفات

روز هشتم ذیحجه هنگام غروب آفتاب، پیامبراکرم(صلي الله عليه وآله) و مسلمانان به سوی منا حرکت کردند و شب را در آنجا گذراندند و صبح نهم ذیحجه، پس از طلوع آفتاب، به سوی عرفات رفتند. چون کاروان به نَمِرَه (وادی عُرَنه) در جوار عرفات رسید، توقف کرد و پیامبر(صلي الله عليه وآله) و مسلمانان در آنجا خیمه زدند و رسول خدا(صلي الله عليه وآله) خطابه تاریخی خود را در آنجا ایراد کرد. آنگاه به عرفات رفت و در آنجا توقف کرد و تا غروب آفتاب به دعا و ذکر الهی پرداخت.

بنابه روایتی از امام صادق(عليه السلام)عید غدیر، یعنی هجدهم ذیحجه، روز جمعه بود. بنا بر این روایت، روز وقوف در عرفات چهارشنبه نهم ذیحجه بوده است؛ اما به گفته سیوطی، از مورخان اهل سنّت، از خلیفه دوم نقل شده که وقوف در عرفات در حجةالوداع مصادف با روز جمعه بوده است.

وقوف در مشعر

هنگام غروب خورشید، پیامبر(صلي الله عليه وآله) بر شتر سوار شد و به سوی مُزْدَلِفَه(مشعرالحرام) حرکت نمود و به مسلمانان توصیه کرد که به آرامی، مسیر را بپیمایند. حضرت محمد(صلي الله عليه وآله) در مکان مناسبی در مشعرالحرام، نماز مغرب و عشا را باهم به جاآورد و مدتی استراحت کرد. سحرگاه به عبادت و ذکر الهی ــکه دستور اکید در موسم حج است ــ پرداخت

رمی جمرات

با طلوع خورشید، به سوی منا حرکت کرد و مستقیم به سوی جمره عقبه رفت و هفت ریگ به آن پرتاب کرد.

قربانی

سپس به سوی قربانگاه رفت و از یکصد شتری که برای قربانی از مدینه به همراه آورده بود ، سی و چند شتر را به حضرت علي(عليه السلام) داد تا برای خود قربانی کند و شصت و چند شتر را خود قربانی کرد. آن دو، اندکی از گوشت قربانی خوردند و باقی را صدقه دادند. [۴۲]

آنگاه معمربن عبداللّه بن حراثه (یا حارثه) موی سر پیامبر(صلي الله عليه وآله) را، به دستور خود ایشان، تراشید و حضرت پس از انجام دادن تکالیف شخصی و پاسخ دادن به برخی پرسشهای مردم درباره مناسک حج، به مکه رفت و کعبه را طواف کرد و نماز ظهر را در مسجدالحرام به جا آورد، سپس به منا برگشت و تا روز سوم ایام تشریق را در آنجا گذراند و سپس رمی جمره کرد و از منا بیرون رفت.

پیامبر(صلي الله عليه وآله)، در پایان سعی به مسلمانان چگونگی حج تمتع را ــ که شامل عمره و حج است ــ آموخت. تا آن زمان، در موسم حج، فقط حج اِفراد و حج قِران را می‌شناختند و انجام دادن عمره در موسم حج را ناروا می‌دانستند، به همین جهت برخی مسلمانان با سختی، این حکم را پذیرا شدند.

ویژگی‌های این سفر

پیامبر(صلي الله عليه وآله) از زمان ورود به مکه تا هشتم ذیحجه در خانه‌ای منزل نکرد، بلکه در خیمه‌ای در بیرون مکه، در اَبْطَح (بَطحاء)، به سر برد.
در این سفر، پیامبر(صلي الله عليه وآله) با پارچه هایی که بافت یمن بود، کعبه را پوشاند.
حضرت به اهل مکه و مجاوران آنجا توصیه کرد که مَطاف، حجرالاسود، مقام ابراهیم(عليه السلام)،و نیز صف اول نماز جماعت را از دهم ذیقعده تا برگشت حجاج، به آنان اختصاص دهند.
آن حضرت، مانند پیشینیان، حجاج را اطعام کرد.
خطابه کوتاهی از آن حضرت روایت شده که در مسجد خیف در منا ایراد كرد.
امام علی ((عليه السلام)که با گروهی از یمن آمده بود، در مکه به پیامبر(صلي الله عليه وآله) پیوست.
اعلام ولایت امیرالمؤمنین در غدیر خم هنگام بازگشت از این سفر و گرفتن بیعت از اصحاب، نیز در این سفر صورت گرفت.
بازگشت از حج

چون مراسم حج به پایان رسید و رسول خدا(صلي الله عليه وآله) پیش از ظهر سیزدهم ذیحجه از منا به سوی مکه رفت، در ابطح خیمه زد و به مسلمانان دستور داد پس از انجام دادن مناسک حج، در بازگشت به خانه و وطن خود شتاب کنند وخود سحرگاه شب چهاردهم ذیحجه، پیش از دمیدن سپیده، از مکه به سوی مدینه حرکت کرد.

اعلام ولایت در غدیر خم

حاجیان روز هجدهم ذیحجه، در نزدیکی جُحْفه به جایی به نام غدیر خُم رسیدند. در آنجا پیامبر (صلي الله عليه وآله) به فرمان الهی در آیه تبلیغ حضرت علی علیه‌السلام را به جانشینی خود منصوب کرد. پیامبر (صلي الله عليه وآله) پس از ادای نماز ظهر، خطبه‌ای خواند که به خطبه غدیر مشهور شد. بنابر نظر مشهور شیعه آیه اکمال در همین روز نازل شده است که می‌فرماید: امروز دین شما را کامل نمودم و نعمت خود را بر شما تمام کردم و دین اسلام را برای شما پسندیدم.

پس از آن، کاروان به سوی مدینه به راه افتاد و احتمالا در ۲۴ ذیحجه به مدینه رسید روزهای آخر ذیحجه پیامبر اکرم(صلي الله عليه وآله) در مدینه بود سفر حج پیامبر (صلي الله عليه وآله) بین ۲۸ تا ۳۰ روز طول کشید.