پژوهش یا تحقیق یک روند هوشمندانه، هوشیارانه، خلاقانه و هدفمند برای یافت، بازگویی و بازنگری پدیده‌ها، رخدادها، رفتارها و انگاشته ها است. پژوهش همچنین برای استفاده از پدیده‌های موجود برای دست یافتن به راهکارهای عملی و فناوری‌ها به‌کار می‌رود. به طور معمول پژوهشگر نتایج پژوهش خود را در مجله‌های علمی ارائه می‌دهد. پژوهش در دو بعد «یافت پرسش پژوهش» و دیگر «پاسخ دادن به آن» می‌باشد.
معمولاً کاری که بدون تفکر و تحقیق انجام گیرد، یا اصلاً منتج به نتیجه ای نمی گردد و یا اگر نتیجه ای هم داشته باشد، پایدار و استوار نخواهد بود و به زودی ابتر و زایل می گردد.

به همین جهت امیر مؤمنان امام علی بن ابی طالب (علیه السلام) در حدیثی کوتاه فرمود:pan style="font-family: tahoma,arial,helvetica,sans-serif;">« لا عمل کالتّحقیق؛ هیچ کاری مانند پژوهش نیست». (غرر الحکم و درر الکلم، حدیث 10483)
گرچه تحصیل و تدریس منابع آموزشی، به ویژه بخش منقول، اساس آموزش و تربیت طلاب و روحانیان حوزه های علمیه را تشکیل می دهد و باید با همت و دقت کامل ادامه و استمرار یابد ولیکن در کنار آن نباید از امر پژوهش و تحقیق غافل ماند و این مقوله را نیز در کنار دروس حوزه باید از وظایف اصلی طلاب به حساب آورد.به عبارت دیگر لازم است تحصیل علم از راه تدریس و تدرس همراه با تحقیق و پژوهش باشد و از ابتدا محصلان حوزه را آموزش داد که با پژوهش و تحقیق کار خویش را ادامه داده و بر معارف دینی و علمی خود بیفزایند.
پژوهش های علمی راهی است که چگونه زیستن ما، و در نهایت، فرهنگ ما را سامان خواهد داد. الزام به ارتقاء . گسترش علم و دانش و ضرورت رونق پژوهش های علمی ، در شرایط فعلی، برای ما مسلمانان حیاتی بوده و و از همه ی دوره های تاریخ ضروری تر است. هر گونه تلاش برای ارائه الگوی زندگی اسلامی، بدون توجه جدی به ضرورت انجام پژوهش های عمیق علمی در حوزه های علوم اسلامی و انسانی، کاملا بی معنا و بی ثمر خواهد بود .
فقر علمی ناشی از عدم اهتمام به مطالعه مستمر، عمیق و روشمند است. وظیفه تولید و ترویج علوم اسلامی و انسانی، بر دوش حوزه های علمیه بوده و است و تولید علم، جز با انجام پژوهش هایی که بر مبنای مطالعاتی عمیق و دقیق بنا شده، صورت نخواهد گرفت.
بستر سازی پژوهش در حوزه های علمیه
محیط تولید دانش را باید بهبود بخشید در این فضا نخستین کار این است که پژوهش و تحقیق یک ارزش بنیادی تغییر ناپذیر بشود و پژوهشگری یک تفنن تلقی نشود, بلکه یک تکلیف باشد, کار دیگر این که به جهت منابع و امکانات لازم برای فعال شدن عرصه پژوهش باید تمهیدات لازم انجام شود و نیروی انسانی لازم برای تولید دانش تربیت شود.
بدین جهت باید تمام حوزه های علمیه را به سمت و سوی پژوهش سوق داد و پژوهش را در حوزه ها نهادینه کرد.
همان گونه که امام مسلمانان ، حضرت امیر مؤمنان علی بن ابی طالب(علیه السلام) فرمود:
« علیکم بالدّرایات، لا بالرّوایات ؛ بر شما باد فهمیدن و تدبّر کردن، نه صرف نقل کردن». (میزان الحکمة، حدیث 3355)
مقام معظم رهبری(مدظله العالی) در این زمینه می فرماید:
تحقیق و پژوهش و اطلاع و آگاهی از حقایق و معارف عالم و وضع علمی دنیا از چیزهایی است که برای حوزه علمیه لازم است. حوزه علمیه نباید از مسائل و جریانات علمی دنیا منزوی باشد باید در متن جریانات علمی باشدمجموعه حوزه باید مثل یک استخر جدا افتاده از جریانات علمی و فکری جهان نباشد دریای عظیمی باشد که جریان هایی به آن وارد بشود و جریان هایی از آن خارج گردند؛ فکرهایی در آن وارد بشوند و فکرهایی هم از آن خارج گردند. شما باید دنیایی را سیراب کنید(01/12/1370)
برخی فواید پژوهش
1- پاسخ به چرایی برخی رخدادهای علمی و طبیعی و برطرف کردن ابهامات برخی مسائل عرصه های علمی
2- دست یابی به راه حل جدید برای کسب زندگی بهتر و ارائه محصولات متنوع علمی فرهنگی اثربخش به مردم
3- اثبات حقانیت حقایق اصیل هستی از جمله خداوند، نبوت پیامبر خاتم (صلی الله علیه و آله) امامت و مکارم اخلاق، با روش های عالمانه و راهنمایی عقول بشری در مسیر درک درست معرفت متعالی
4- پاسخگویی به شبهات اندیشه های بشری
5- دستیابی فکری و عملی به ابعاد مختلف و حقایق هر مساله ای
6- پویایی ذهن و فکر و اعتماد به نفس
7- پرهیز از افکار و حرکات جاهلانه، دوری از اتلاف وقت و بیراهه نرفتن
8- اصلاح نفس و جامعه بر مبنای حقایق حاصل از پژوهش
9- حاصل شدن ثروت علمی و حتی اقتصادی برای جامعه
10- استقلال علمی و بی نیازی از دیگران
11- ارتقاء سطح دانش و آگاهی و معرفت
12- ارتباط با دنیای پیرامو ن و ایجاد روابط بهتر از طریق پیشرفت های علمی حاصل شده توسط پژوهش
اهداف پژوهشی
از آنجا معاونت پژوهش در حوزه های علمیه باید با هدف توسعه و تعمیق پژوهش های دینی و پرورش استعداد ها در رشته های معارف اسلامی فعالیت کند.
بنابراین با توجه به مبنا قرار دادن قرآن و عترت ، همسو بودن با نظام مقدس جمهوری اسلامی، کاربردی نمودن فعالیت های آموزشی و پژوهشی به منظور تامین نیازهای جامعه و اهتمام به همکاری با سایر موسسات آموزشی و پژوهشی همسو، می توان مهمترین اهداف پژوهشی را در چهارچوب زیر بیان کرد:
1- ظرفیت سازی جهت نوآوری و تولید علم دینی
2- برگزاری کرسی های آزاد اندیشی جهت گسترش علوم دینی و انسانی
3- ایجاد زمینه و فضای مناسب جهت فعالیت پژوهشگران به سوی نظریه پردازی در حیطه معارف اسلامی
4- حمایت از پژوهشگران در جهت چاپ مقاله و کتاب
5- انجام پژوهش های هدفمند و جهت دار برای رسیدن به نتایج مثبت و مفید
6- پرهیز از انجام تحقیق و پژوهش های کم عمق و سطحی
7- نهادینه کردن استاد محوری در آموزش مهارت پژوهش و هدایت علمی طلاب توسط اساتید پژوهشگر
8- ایجاد روحیه پژوهش و تقویت آن در تمامی سطوح درسی
9- توجه به مسائل فرهنگی با نگاه به تامین نیاز های فکری مخاطبان جوان، خانواده ها و تبیین صحیح تفکرات اسلامی ایشان
10- آموزش روش های پژوهش، از طریق آموزش های رسمی و عمیق و تشکیل کلاس های درس مستمر

سرکار خانم افتخار اصغری( مدیر حوزه علمیه امام خمینی(ره)- رباط کریم