موضوع:

آثار توكل بر خدا
محقق:
جميله صادقي
تابستان 1390

چكيده
موضوع اين تحقيق آثار توكل بر خدا مي باشد كه عبارتست از اطمينان به چيزي و اظهار عجز در برابر آن است و در اين مقاله آثار توكل بر خداوند و همچنين راهكارهاي آن مورد بررسي قرار گرفته است.
با توجه به اينكه نقش توكل در زندگي انسان كم رنگ شده و با مشكلات عديده اي روبرو مي شود و با توكل به خداوند در زندگي اين مشكلات كمتر خواهد شد. اين تحقيق به روش توصيفي و تحليلي و به روش كتابخانه اي مي باشد. در اين مقاله سعي شده است به جايگاه و اهميت توكل از ديدگاه قرآن و احاديث و همچنين آثار توكل از جمله تقويت ايمان، مدح و ثناي خداوند، قدرت و اراده تصميم گيري، آرامش روان، نفوذناپذيري و رهايي از ترس اشاره شده است.
كليدواژه: توكل، اعتماد، اطمينان، تكيه گاه.

« وَمَنْ يَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ»
«هركس توكل به خدا كند خدا او را كفايت مي كند.»
تحقق بخشيدن اراده و دست يافتن به مقصود در اين زندگي مادي، نياز به اسباب و عواملي مادي و معنوي دارد. انسان هرگاه بخواهد دست به كاري بزند و هدفي را تحقق بخشد و آنگاه كه تمام اسباب و عوامل طبيعي لازم براي اين امر را فراهم آورد و ديگر مانعي براي رسيدن او به مطلوبش وجود نداشته باشد مگر پيش آمدن عوامل روحي و معنوي مانند سستي اراده، ترس، اندوه، بي صبري، حرص، سبكسري، بدگماني و امثال اينها كه از امور مهم و فراگير هستند و در اين صورت اگر بر خداوند توكل كند با اين كار خود را با يك سبب شكست ناپذير كه فراتر و بالادست هر سببي است پيوند دهد اراده اش چنان نيرومند مي شود كه مغلوب هيچ عاملي و سبب ديگري نمي گردد، در نتيجه به هدف خود كه رسيدن به سعادت دنيوي و اخروي است، دست مي يابد.

مفهوم شناسي
معناي لغوي توكل
ضمانت و وكالت را پذيرفت و نسبت بدان اقدام كرد، ضامن موفقيت او شد، خود را تسليم خدا كرد، عدم توانايي خود را در كار اظهار داشته و بر ديگري تكيه نموده1. كار باز گذاشتن، كار به كسي افكندن، به ديگري اعتماد كردن، كار خود را به خدا حواله كردن، به اميد خدا بودن2.
معناي اصطلاحي توكل
توكل عبارت است از اعتماد و اطمينان به خداوند و آنچه نزد اوست و نيز بي اعتمادي به مردم و نااميدي از ايشان و آنچه در دست آنهاست.3
توكل در معناي شرعي، همان اعتقاد قلبي در تمام كارها بر خدا و صرف نظر كردن از ماسو است كه اين امر با تحصيل اسباب منافات ندارد. مشروط به اين كه آدمي اسباب را در سرنوشت خود اصل اساسي نشمارد. انسان متوكل، خداوند را تكيه گاه مطمئني براي خويش قرار داده و تمام امورش را به او واگذار كرده است. همانگونه كه انسان معمولاً در كارهاي دنيوي براي خود وكيل بر مي گزيند و برخي از كارها را به او واگذار مي كند، تا نتايج سودمندي داشته باشد. شايسته است در همه امور زندگي به خدا تكيه كند و او را وكيل خود قرار دهد، تا خواسته هايش بدون هيچ اضطرابي و تشويش خاطري تأمين گردد.4
جايگاه توكل در قرآن و احاديث
مقام توكل و اعتماد به حضرت حق ـ تبارك و تعالي ـ چنان جايگاه والايي دارد كه خداوند متعال در قرآن كريم، رسول گرامي (صلی الله علیه و آله)خود را به توكل به خداوند توصيه كرده است.
« فَبِمَا رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَلَوْ كُنْتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ لانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَشَاوِرْهُمْ فِي الأمْرِ فَإِذَا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُتَوَكِّلِينَ» 5
«پس به مهر و رحمتي ازسوي خدا با آنان نرم خوي شدي واگردرشت گوي وسخت دل بودي از پيرامونت پراكنده مي شدند،بنابرين ازآنان گذشت كن وبراي آن آمرزش بخواه و در كارها با آنان مشورت كن و چون تصميم گرفتي بر خدا توكل كن،زيرا خدا توكل كنندگان را دوست دارد.»
بررسي و مطالعه جوانب مختلف مسائل اجتماعي بايد به صورت دسته جمعي انجام گيرد، اما هنگامي كه طرحي تصويب شد بايد براي اجراي آن، اراده واحدي به كار افتد. در غير اين صورت هرج و مرج پديد خواهد آمد؛ زيرا اگر اجراي يك برنامه به وسيله رهبران متعدد، بدون الهام گرفتن از يك سرپرست صورت گيرد، قطعاً مواجه با اختلاف و شكست خواهد شد. به همين جهت، در دنياي امروز نيز مشورت را به صورت دسته جمعي انجام مي دهند، اما اجراي آن را به دست دولت هايي مي سپارند كه تشكيلات آنها زير نظر يك نفر اداره مي شود. «به هنگام تصميم گيري نهايي بايد توكل بر خدا داشته باشي» يعني در عين فراهم نمودن اسباب و وسائل عادي، استمداد از قدرت بي پايان پروردگار را فراموش مكن! البته معناي توكل اين نيست كه انسان از وسائل و اسباب پيروزي كه خداوند در جهان ماده در اختيار او گذاشته است، صرف نظر كند و دستور مي دهد كه افراد باايمان بايد تنها بر خدا توكل كنند، زيرا خداوند متوكلان را دوست دارد.6
درباره اهميت توكل به خداوند متعال امير المومنين علي (علیه السلام) از رسول خدا (صلی الله علیه و آله)چنين نقل كرده است؛ رسول خدا (صلی الله علیه و آله)فرمودند:
«بار خدايا! كدام عمل نزد تو بهترين اعمال است؟ خداوند ـ تبارك وتعالي ـ فرمودند: اي احمد هيچ چيز نزد من برتر از اعتماد و توكل به من و رضايت و خرسندي از آنچه كه براي بندگانم تقسيم و تعيين كرده ام، نيست.» 7
همچنين جبرئيل (علیه السلام) در پاسخ به سوال پيامبر (صلی الله علیه و آله)كه درباره توكل بر خداوند متعال بود، فرمودند:
«دانستن اين مطلب كه مخلوق نه زياني مي زند و نه سودي مي رساند، نه مي دهد و نه جلوگيري مي كند، كه با چشم اميد بستن از خلق ميسر مي شود. هرگاه بنده چنين باشد به ديگر احدي جز خداوند كار نمي كند و اميد بيم اش از كسي جز خداوند نيست و چشم طمع به هيچ كس جز خداوند ندارد پس اين است توكل.» 8
آثار توكل بر خدا
توكل بر خدا، به معناي اعتماد و تكيه بر او در همه امور است. فردي كه بر خداوند توكل دارد كارهاي خود را بر او واگذار مي كند و تنها بر قدرت او تكيه دارد و اين توكل آثار و بركات فراواني دارد كه به اختصار مواردي از آن را بررسي مي كنيم:
تقويت ايمان
«إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِينَ إِذَا ذُكِرَ اللَّهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ وَإِذَا تُلِيَتْ عَلَيْهِمْ آيَاتُهُ زَادَتْهُمْ إِيمَانًا وَعَلَى رَبِّهِمْ يَتَوَكَّلُونَ»9
«مؤمنان تنها كساني هستند كه هر گاه نام خدا برده شود دلهاشان ترسان مي گردد و هنگامي كه آيات او بر آنها خوانده مي شود، ايمانشان فزونتر مي گردد و تنها بر پروردگارشان توكل دارند.»
آنها كه بر پروردگار خويش توكل مي كنند افق فكرشان آن چنان بلند است كه در تكيه كردن بر مخلوقات ضعيف و ناتوان، هر قدر هم به ظاهر عظمت داشته باشند، ابا دارند.آنها آب را از سرچشمه مي گيرند و هر چه مي خواهند و مي طلبند، از اقيانوس بي كران عالم هستي و ذات پاك پروردگار مي خواهند، روحشان بزرگ و سطح فكرشان بلند و تكيه گاهشان تنها خداست.10
توكل بر خداوند افزون بر آثار شناختي، پيامد قلبي و دروني نيز دارد. براي نمونه، موجب ازدياد ايمان در قلب متوكل مي شود، زيرا انساني كه باور كند همه كاره عالم هستي خداوند است و هر كاري كه او بخواهد، انجام مي پذيرد احساس امنيت در قلبش به وجود مي آيد و با چنين ايمان قلبي براي رفع نيازهاي خود و ديگران گام برمي دارد.11
امام صادق (علیه السلام) ايمان به خدا را از بركات توكل به او مي دانند و مي فرمايند:
«به خدا اعتماد و تكيه داشته باش تا به او ايمان آوري.»12
مدح و ثناي خداوند
«وَالَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَنُبَوِّئَنَّهُمْ مِنَ الْجَنَّةِ غُرَفًا تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الأنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا نِعْمَ أَجْرُ الْعَامِلِينَ . الَّذِينَ صَبَرُوا وَعَلَى رَبِّهِمْ يَتَوَكَّلُونَ»13
«و كساني كه ايمان آورده و عمل صالح مي كنند ما در غرفه هاي بهشتي منزلشان مي دهيم غرفه هايي كه از پايين آنها نهرهايي جاري است و ايشان هميشه در آن خواهند بود و چقدر خوب است پاداش اهل عمل يعني كساني كه صبر كرده و بر پروردگار خود توكل مي كنند.»
خداوند متعال در اين آيه نخست پاداش آنهايي را كه ايمان آورده و عمل صالح كرده اند بيان مي كند و سپس آنان را عامل مي خواند و مي فرمايد: «نِعْمَ أَجْرُ الْعَامِلِين = چه خوب است پاداش عاملان» آنگاه عاملان را تفسير مي كند به، «الَّذِينَ صَبَرُوا وَعَلَى رَبِّهِمْ يَتَوَكَّلُونَ = كساني كه صبر مي كنند و بر پروردگار خود توكل مي نمايند.»14
قدرت اراده و تصميم گيري
« فَبِمَا رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَلَوْ كُنْتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ لانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَشَاوِرْهُمْ فِي الأمْرِ فَإِذَا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُتَوَكِّلِينَ» 15
«پس به مهر و رحمتي از سوي خدا، با آنان نرم خوي شدي و اگر درشت گوي و سخت دل بودي از پيرامونت پراكنده مي شدند، بنابراين از آنان گذشت كن و براي آن آمورزش بخواه و در كارها با آنان مشورت كن و چون تصميم گرفتي بر خدا توكل كن زيرا خدا توكل كنندگان را دوست دارد.»
فردي كه تكيه گاه او در زندگي، خداوند متعال مي باشد و در هر كاري به ويژه در سختي ها و مشكلات او را ملجا و پناه خود مي داند با اراده قوي تصميم گرفته و هيچ گونه تزلزلي به خود راه نمي دهد. مرحوم علامه طباطبايي در اين باره مي نويسد:
«حقيقت مطلب اين است كه نفوذ اراده و رسيدن به مقصود در عالم ماده نيازمند يك سري اسباب و عوامل طبيعي و نيز عوامل روحي و نفساني است و هنگامي كه انسان وارد ميدان عمل مي شود كليه عوامل طبيعي را كه نيازمند است، آماده مي كند؛ تنها چيزي كه ميان او و هدفش فاصله مي اندازد، همانا تعدادي از عوامل روحي از قبيل؛ سستي اراده و تصميم، ترس، غم و اندوه، شتاب زدگي، عدم تعادل، سفاهت و كم تجربي و بدگماني درباره تأثير علل و اسباب مي باشد. در چنين وضعيتي اگر انسان بر خداوند سبحان توكل داشته باشد، اراده اش قوي و عزمش راسخ مي گردد و موانع و مزاحمات روحي در برابر او خنثي خواهد بود، زيرا انسان در مقام توكل با مسبب الاسباب كه غالب بر همه اسباب است، پيوند مي خورد و با چنين پيوندي ديگر جاي براي نگراني و تشويش خاطر باقي نمي ماند.» 16
آرامش روان
« ذَلِكَ بِأَنَّ اللَّهَ هُوَ الْحَقُّ وَأَنَّ مَا يَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ هُوَ الْبَاطِلُ وَأَنَّ اللَّهَ هُوَ الْعَلِيُّ الْكَبِيرُ»17
«اين به خاطرآن است كه فقط خداوند حق است و آنچه را غير از او مي خوانند باطل است و خداوند بلند مرتبه و بزرگ است.»
اصولاً خداوند و غير او باطل است و تمام انسانها و موجوداتي كه به نحوي با خدا ارتباط دارند، حقند و همان اندازه كه از او بيگانه اند، باطلند. كلمه علي كه از ماده علو گرفته شده به معناي بلند مقام است و نيز به كسي گفته مي شود، كه قادر و قاهر است و كسي قدرت مقاومت در برابر اراده او را ندارد. كبير نيز اشاره به عظمت علم و قدرت پروردگار و كسي كه داراي اين صفات است، به خوبي مي تواند دوستان خود را ياري كند و دشمنانش را در هم بشكند؛ نتيجه آنكه دوستانش بايد به وعده هاي او دلگرم باشند.18
اگر فرد در گرفتاري ها و مشكلات تنها به اسباب مادي توجه كند، به سادگي دست از عمل مي كشد و نااميدي او را از پاي درمي آورد، ولي انساني كه به خدا توكل دارد، معتقد است، كه نبود شرايط مادي باعث پيش نيامدن يك رويداد يا حل نشدن مشكلي نمي گردد. انسان موظف است در محدوده اراده و اختيار خويش به تلاش بپردازد و انجام وظيفه كند و هدفش، بندگي خدا و رضايت او باشد و نتيجه هر چه باشد، يقين كند، كه خداوند حكيم و مهربان سعادت و رستگاري او را فراهم مي سازد. 19
ناآرامي و اضطراب گاهي به اين علت است كه افراد به چيزي تكيه مي كنند كه خود تكيه گاهي ندارد. انسان غرق شده، به هر گياهي تكيه مي كنند و دست مي اندازد تا نجات يابد. به خلاف مردان الهي كه به اطمينان و امنيت دروني رسيدند؛ كه مي دانند هر چيزي جز خدا فاني است.20
نفوذناپذيري
«إِنَّ عِبَادِي لَيْسَ لَكَ عَلَيْهِمْ سُلْطَانٌ وَكَفَى بِرَبِّكَ وَكِيلا»21
«يقيناً تو را بر بندگانم هيچ تسلطي نيست و كافي است كه پروردگارت نگهبان و كارساز باشد.»
«وَكَفَى بِرَبِّكَ وَكِيلا»، معنايش اين است كه خدا بس است براي قيام، اراده نفوس و اعمال ايشان، و براي نگهداري منافع ايشان و سرپرستي امورشان. زيرا كلمه وكيل به معناي متكفل شدن بر امور ديگران كه قائم مقام او در تدبير امور و گرداندن چرخ زندگي اوست.22
توكل به خداوند، چنان تكيه گاه مطمئني است، كه هيچ كس حتي شياطين نمي توانند به انسان آسيبي برسانند، چون با توكل به خداوند راه نفوذ و چيرگي شيطان بسته خواهد شد. همانطور كه در سخنان علي ابن الحسين (علیه السلام) چنان آمده است:
«هنگامي كه بنده خدا ا زمنزل خويش خارج مي شود شيطان در برابرش ظاهر مي گردد، در اين هنگام اگر او بگويد «بسم الله»، دو فرشته محافظ و موكلش به او خواهند گفت: بي شك از غيرخدا بي نيازشدي. وقتي بگويد «امنت بالله»، به او خواهند گفت: بي شك هدايت شدي و هنگامي كه بگويد «توكلت علي الله»، به او مي گويند: نگه داشته و محافظت شدي. در اين هنگام شياطين به يك ديگر خواهند گفت: ما درباره او چه مي توانيم انجام دهيم در حالي كه او هدايت يافته و از طرف خدا از ديگران بي نياز شده و از او محافظت مي شود.» 23
رهايي ازترس:
متوكل به اين باور و شناخت رسيده است كه ديگران سودي به حال آنها ندارند. بنابرين از وابستگي و دلبستگي ذليلانه رها مي يابد و احساس استقلال و آزادگي مي كنند. اميد و آرزويي به ديگران ندارند و تنها به لطف و بخشش الهي اميدوارند.24
همچنان كه امام صادق (علیه السلام) در اين باره مي فرمايند:
«از نشانه هاي توكل اين است كه با وجود خدا از غير او نترسيد.» 25

راهكار
1- اگر در مدارس، توكل را بطور كامل براي دانش آموزان، بازگو كنند و آن به صورت ملكه براي آنها در بيايد. پس اگر در مراحل مختلف زندگي، با مشكلاتي روبرو شدند، بدانند كسي است كه اسباب همه امور در دست اوست و با توكل بر او بر مشكلات خود غلبه كنند.
2- صدا و سيما مي تواند كمك خوبي در اين باره كند، براي نمونه مي تواند، با ساختن انيميشن و فيلم و كارتن؛ توكل و جنبه هاي آن را به نمايش بگذارند، تا فرزندان هر چه بهتر با اين كلمه آشنا شده و آن را در زندگي خود به كار ببندند.
3- در خانواده، پدر و مادر مي توانند به فرزندان خود توكل را به خوبي آموزش دهند. اينكه هر يك از آنها در هر كاري به خدا توكل كنند و چون فرزندان اين را در عمل آنها مي بيند، اين خود بهترين تأثير را دارد.

نتيجه گيري
مقام توكل و اعتماد به حضرت حق چنان جايگاه والايي دارد كه خداوند متعال در قرآن كريم در آيات متعددي به آن تصريح كرده است و هم چنين احاديث فراواني از ائمه معصومين عليهم السلام در مورد توكل بيان شده است.
توكل بر خدا افزودن بر آثار شناختي، پيامدهاي قلبي و دروني نيز دارد، كه از جمله آنها مي توان به افزايش ايمان و يقين اشاره كرد و خداوند كسي را كه به او توكل داشته باشد، مورد ستايش قرار داده. فردي كه توكل در وجودش رسوخ كرده باشد، قدرت اراده و تصميم گيري پيدا كرده و هيچ ترسي به خود راه نمي دهد و بعد از آن كه با توكل بر خدا تصميمي بگيرد، آرامشي و جودش را فرا مي گيرد و مي داند، كه نتيجه تصميمش هر چه باشد، از آن خشنود مي شود. زيرا مي داند بر منبعي تكيه كرده است، كه هر چه باشد آخرش نيكو خواهد بود.

پي نوشت ها
1- لويس، معلوف، ترجمه فرهنگ المنجد، ترجمه قاسم بوستاني، تهران، انتشارات وفا، 1381، ص 568.
2- محمد، معين، فرهنگ فارسي معين، تهران، انتشارات نامن، 1386، چاپ 2، ص 854.
3- اسدالله، طوسي، ارتباط با خدا در خانواده، قم، اننتشارات موسسه آموزشي پژوهشي امام خميني (ره)، 1389، ص 86.
4- سليمان، قاسمي، بهداشت و سلامت و روان، قم، انتشارات موسسه آموزشي پژوهشي امام خميني (ره)، 1388، ص 91.
5- آل عمران/ 159.
6- ناصر، مكارم شيرازي، تفسير نمونه، تهران، انتشارات دار الكتب الاسلاميه، 1386، چاپ 39، ج 3، ص 188 .
7- اسدالله، طوسي، ص 90.
8- محمد، محمدي ري شهري، ميزان الحكمه، قم، انتشارات سازمان چاپ و نشر دارالحديث، 1385، چاپ 7 ، ج 3، ص 450.
9- انفال/ 2.
10- ناصر، مكارم شيرازي، ج 7، ص 88.
11- سليمان، قاسمي، ص 98.
12- اسدالله، طوسي، ص 91.
13- عنكبوت/ 59 و 58.
14- سيد محمد حسين، طباطبائي، تفسير الميزان، ترجمه سيد محمد باقر موسوي همداني، قم، دفتر انتشارات اسلامي، 1386، چاپ 22، ج 16، ص 218.
15- آل عمران/ 159.
16- محسن، عباس نژاد، قرآن و اقتصاد، مشهد، موسسه انتشاراتي بنياد پژوهش هاي قرآن حوزه و دانشگاه، 1385، ص 197.
17- حج/ 62.
18- ناصر، مكارم شيرازي، ج 8، صص 171 و 170.
19- سليمان، قاسمي، ص 102.
20- همان.
21- اسراء/ 65.
22- سيد محمد حسين، طباطبايي، ج 13، ص 202.
23- اسدالله، طوسي، ص 93 .
24- سليمان، قاسمي، ص 99 .
25- محمد، محمدي ري شهري، ص 451.

فهرست منابع
* قرآن كريم.
1- طباطبائي، سيد محمد حسين، تفسيرالميزان، ترجمه سيد محمد باقر موسوي همداني، قم، دفتر انتشارات اسلامي، 1386، چاپ 22، مجلدات 13 و 16.
2- طوسي، اسدالله، ارتباط با خدا در خانواده، قم، انتشارات موسسه آموزشي پژوهشي امام خميني (ره)، 1389.
3- عباس نژاد، محسن، قرآن و اقتصاد، مشهد، موسسه انتشارات بنياد پژوهش هاي قرآن حوزه و دانشگاه،1384.
4- قاسمي، سليمان، بهداشت و سلامت روان، قم، انتشارات موسسه آموزشي پژوهشي امام خميني (ره)، 1388.
5- محمدي ري شهري، محمد، ميزان الحكمه، قم، انتشارات سازمان چاپ و نشر دارالحديث، 1385، چاپ 7، ج 13.
6- معلوف، لويس، ترجمه فرهنگ المنجد، تهران، ترجمه قاسم بوستاني، انتشارات وفا، 1381.
7- معين، محمد، فرهنگ فارسي معين، تهران، انتشارات نامن، 1386، چاپ 2، ج 1.
8- مكارم شيرازي، ناصر، تفسير نمونه، تهران، انتشارات داراكتب الاسلاميه، 1388، چاپ 39، مجلدات 3 و 7 و 8.