مدرسه علمیه امام خمینی (ره)
مقاله پژوهشی
موضوع:
آثار مثبت اشتغال زنان
محقق:
سمیه نادری
بهار 89

چکیده:
پژوهش حاضر با موضوع « آثار مثبت اشتغال زنان » صورت گرفته است.از یک سو توجه به تربیت فرزندان و مسئولیتهای زنان در خانواده واز سوی دیگر توجه به اهمیت حضور زنان در مشاغل منحصر به آنان و ضرورت حضور زنان در مشاغل اجتماعی، باعث تفاوت نگرش (مثبت و منفی) در مسئله اشتغال زنان شده است.

نویسنده سعی کرده است با بررسی مفهوم کار، تاریخچه اشتغال زنان، تقسیم بندی مشاغل و آمار زنان شاغل، دیدگاه اسلام و قرآن درباره اشتغال زنان و بررسی اثرات مثبت اشتغال از جمله آثار فردی و اجتماعی کار در زندگی دنیا و آثار کار در آخرت و…به بیان مسائلی مفید در این موضوع همت گمارد. بنابراین بررسی آثار مثبت اشتغال زنان و ارائه راهکارها و پیشنهادهایی برای نهادینه کردن آن، هدف اساسی مقاله می باشد.

کلیدواژه ها:
زن ، اشتغال ، خانوده ، اجتماع

منظور از اشتغال، حرفه یا کار است که فرد در عوض آن حقوق یا خدمتی دریافت می کند. امروزه شاغل بودن زنان، یکی از مسائلی است که در اجتماع مطرح می باشد و زنان به علل گوناگون به کار روی می¬آورند و حتی مجبور گشته اند علاوه بر مسئولیت های خود در خانه و تربیت فرزندان، مسئولیت های اجتماعی را نیز پذیرا گردند. در اینجاست که ما با قشری به عنوان «زنان شاغل» روبه رو می شویم.

در گذشته، زن، غالبا نقش مادر و همسر را به عهده داشت و به انجام امور خانه می پرداخت. اگر هم در اموری مانند کشاورزی و دامداری و امثال آن شرکت داشت، دامنه چنین مشارکت هایی در حدی بسیار محدود و منحصر به تأمین نیازهای خانواده بود اما با تغییر شرایط اقتصادی و اجتماعی و پیچیده تر شدن تقسیم کار، امروزه زنان علاوه بر ایفای نقش های فوق، بطور چشمگير در زمينه‌هاي مختلف اجتماعي، اقتصادي، فرهنگي و… مشاركت دارند و این فعاليت زنان در هر يك از اين زمينه‌ها پيامدهاي منفي و مثبتي در پي داشته است.

آثار مثبت اشتغال زنان از مسائلی می باشد که کمتر مورد توجه واقع شده است وبا بررسی کتابها و سایتهای موجود پیرامون موضوع تحقیق پی بردم که گام چندان جدی در این باره برداشته نشده است و بسیاری از آثار مثبت اشتغال زنان در منابعی که مورد مطالعه قرار دادم به صورت مجهول باقی است. پس ضرورت ایجاب می کند که به طور موشکافانه به این موضوع پرداخته شود.

مفهوم کار
کار در لغت به معنی شغل است و گاهی به معنی فعل نیز آمده است1، و گاهی به معنی آنچه از شخص یا شیئی صادر شود دانسته اند2. بعضی از لغویین معنی آن را از معنی فعل محدودتر دانسته و گفته اند:«کار عبارت از آن فعلی است که با مشقت باشد» و راغب گفته است: هر فعلی که با اراده از حیوان صادر شود کار است» بنابراین معنی کار از معنی فعل محدودتر است زیرا فعل گاهی به حیواناتی که چیزی بی اراده از آنها صادر می شود نسبت داده شده است اما کمتر دیده شده است که کار(عمل) به آنها نسبت داده می شود مثلا تنها در مورد شتر و گاو عوامل گفته می شود ولی بیان شده است : کار عبارت است از حرکت تمام بدن یا قسمتی از آنست و گاهی به حرکتهای قلبی و باطنی نیز کار می گویند، بنابراین کار عبارت از به وجود آوردن عملی است چه از قبیل گفتار(قول) باشد و چه از قبیل اعمال ظاهر بدن یا اعمال قلب ولی کار با فعالیتهای بدنی تناسب بیشتری دارد و بعضی گفته اند « هر عملی که از گفتار (قول) نباشد کار است» ولی اشکال شده که این تعریف با (فعل) مناسب تر است زیرا فعل و قول (کردار و گفتار) در مقابل یکدیگر استعمال می شوند مثلا گفته می شود(قول و فعل) و گفته شده است که معمولا به قول (گفتار) کار (عمل) گفته نمی شود، از این رو به یکدیگر عطف می شوند و گفته شده است که قول (گفتار) جز مجازا به معنی (عمل و فعل) استعمال نمی شود. خلاصه اینکه برای ماده و ریشه کلمه عمل (کار) معانی بسیار و استعمالهای زیادی در قاموسهای لغت دیده می شود ولی مهم اینست که کار به معنی شغل و پیشه است و معانی دیگر آن مجاز و یا مشترک لفظی است و بر تشریح و تحقیق این موضوع اثر مهم و قابل توجهی مترتب نیست.
کار از نظر علم اقتصاد
در علم اقتصاد (کار) عنصر دوم تولید معرفی شده و یکی از آثار حیات انسانی و از شئونات ضروری زندگی او به شمار می رود و بعضی چنین تعریف کرده اند«هر کوششی که انسان از روی قصد و اراده انجام می دهد و هنگام تلاش احساس ناراحتی می کند» و منظورش تولید چیزهایی است که به طور مستقیم یا غیر مستقیم نیازمندیهای او را بر طرف نماید کار می گویند.
از تعریف بالا معلوم می شود کار در عرف اقتصاد، دارای سه امتیاز است:
1- کار آن تکاپو و تلاشی است که از روی اختیار و اراده انجام گیرد.
2- برای کارگر ایجاد درد و ناراحتی نماید.
3- منظور از آن تولید ثروت بوده باشد.3
تقسیم بندی مشاغل در ایران
بر اساس طرح طبقه بندی مشاغل که در برنامه دوم توسعه اقتصادی ـ اجتماعی ایران به تصویب مجلس شورای اسلامی رسیده و سپس از سوی دولت به سازمان ها ابلاغ شده است، مشاغل در ایران ، در یکی از هشت گروه زیر، قابل طبقه بندی است:
1. رشته امور آموزشی و فرهنگی و هنری (شامل کلیه مشاغل معلّمی ، تدریس ، تولید ادبی و هنری ، روابط عمومی ، تبلیغات ، مطبوعات و رسانه ها ، و … و برنامه ریزی ها و مدیریت های مربوط)؛
2. رشته اداری و مالی (شامل کلیه مشاغل حسابداری ، حسابرسی ، اداری ، مالی ، بیمه ، بانکداری ، بورس ، آمار اقتصادی و … مدیریت ها و برنامه ریزی های مربوط)؛
3. رشته امور اجتماعی (شامل کلیه مشاغل پژوهش های میدانی روان شناسی و جامعه شناسی و علوم سیاسی و روابط بین الملل و تحلیلگری و آمار اجتماعی و مشاوره و علوم تربیتی و … و برنامه ریزی ها و مدیریت های مربوط)؛
4. رشته بهداشتی و درمانی (شامل کلیه مشاغل پزشکی و دندان پزشکی و پیراپزشکی و پرستاری و مامایی و داروسازی و کاربری سیستم های جدید در درمان و بهداشت و تولید داروها و واکسن ها و … و تحقیقات و برنامه ریزی ها و مدیریت های مربوط)؛
5 . رشته خدمات (شامل کلیه مشاغل دلّالی و واسطه گری و فروشندگی و بازرگانی و توزیع کالا و خدمات و ورزش و توریسم و سرگرمی و تغذیه و ساخت و ساز بنا و حرفه های اصلاح و تعمیر و … و برنامه ریزی ها و مدیریت های مربوط)؛
6. رشته کشاورزی و محیط زیست (شامل مشاغل کشت و داشت و برداشت محصول و پژوهش های مربوط به هر مرحله ، پرورش انواع جانوران سودمند و مطالعات وابسته ، دامپزشکی ، گیاه شناسی ، مطالعات جنگل و آب و هوا ، بیابان زدایی ، و … و برنامه ریزی ها و مدیریت های مربوط)؛
7. رشته فنی و مهندسی (شامل کلیه مشاغل سخت افزار و نرم افزار صنعت و تکنولوژی ، اختراع و تولید صنعتی ، کارگری صنعت ، کارگاه ها و آزمایشگاه ها ، و … برنامه ریزی ها و مدیریت های مربوط)؛
8 . رشته فنآوری داده ها (شامل کلیه مشاغل مربوط به اطلاع رسانی ، کتابداری ، تولید نرم افزارهای اطلاعاتی ، گسترش اطلاعات ، شبکه اینترنت ، انتقال و تلفیق اطلاعات ، ارزیابی داده ها ، حفاظت داده ها ، و … و مدیریت ها و برنامه ریزی های مربوط).4
تاریخچه اشتغال زنان در ایران
از دیرباز زنان همدوش مردان کار می کرده اند. لیکن کار در خانه یا همراه شوهر در مزرعه، آسیب و گزند روانی، اجتماعی و خانوادگی نداشته است. ولی امروزه با رشد تکنولوژی و گسترش کارهای اداری کار زنان در بیرون از خانه شکلهای پیچیده تری به خود گرفته است.5 در گذشته در ایران، کوشش مربیان بیشتر این بود که دختران را فقط برای زندگی سالم خانوادگی آماده کنند و به کارهای علمی و فکری آنان توجه لازم نمی شد، زیرا تصور می کردند که زن تنها برای خانه داری و تولید مثل و پرورش کودک خلق شده است و حضور اجتماعی او مفید نبوده یا مضر می باشد. در دوران قاجار، بریدگی زنان مرفه شهری از اجتماع به درجه ای بود که تنها هنگام حمام رفتن، شرکت در جلسات مذهبی یا میهمانی های زنانه می توانستند در کوچه و بازار ظاهر شوند. در میان زنان طبقات محروم و متوسط جامعه، برای تأمین هزینه زندگی و رفع ضروریات، کار در مزارع جالیز و شالی و یا کارگاههای بافندگی و صنایع کوچک دستی الزامی بوده است .گشایش جامعه ایران به سوی آورده های تمدن جدید، دگرگونی های بسیار به بار آورده است که از مهم ترین آنها حضور اجتماعی محسوس و دستیابی به بازار اشتغال است.
ورود زنان به بازار کار و صنعت و اشتغال در ایران یک قرن بعد از حضور گسترده زنان غربی بود زیرا ورود فن آوری به ایران با این فاصله صورت گرفت. البته سیر صعودی اشتغال زنان در ایران به کُندی و آهسته پیش می رفت زیرا شرایط برای تولید انبوه که با ساخت یا ورود فن آوری ارتباط مستقیم دارد، تا مدت ها مهیا نبوده و بازار کار ظرفیت جذب نیروی کار زنان بیشتری را نداشت. در کشور ما، گرایش زنان به اشتغال همگام با دسترسی بیشتر آنان به سازمان های آموزشی (مدارس و دانشگاهها) در طی مدت به نسبت کوتاه در اغلب شهرهای بزرگ شدت یافت. اما از آنجا که این امر با شتاب زدگی در میان برخی از گروهها مطرح گردید، در عین حال شرایط اجتماعی ـ فرهنگی جامعه در خیلی از موارد پویایی متناسب با آن را نداشت، اشتغال زنان از سویی با مسائل حاد مواجه گردید و اختلاف عقیده را در میان توده های مختلف مردم موجب شد.
مردان از زمانی که وارد بازار کار می شوند معمولاً تا هنگام بازنشستگی به صورت پیوسته در بازار کار باقی می مانند و تحولات زندگی، این حضور پیوسته را مختل نمی کند در صورتی که زنان دارای مشارکت ناپیوسته و قطعه قطعه هستند و تحت تأثیر تغییرات زندگی مثل وضع تأهل، تعداد فرزندان و غیره، الگوی مشارکتشان تغییر می کند.
وجود تبعیض در بازار کار، موجب کاهش کارآیی نیروی فعال و ایجاد محدودیت اشتغال زنان و نهایتا کاهش رشد اقتصادی است. بر اساس بررسی های آماری انجام شده 38/82 درصد زنانِ شاغل در بخش آموزشی و فرهنگی کار می کنند و در بخش های خدمات فنی، مهندسی، حرفه ای و کشاورزی، کمتر از 5 درصد اشتغال دارند.
تغییرات بافت اقتصادی اشتغال زنان در سال های اخیر نشان می دهد که اشتغال زنان کشور توسعه نمی یابد مگر اینکه فعالیت های صنعتی رشد و پیشرفت اقتصادی مناسبی پیدا کند. یعنی اگر در جستجوی این هستیم که زنان سهم و جایگاه مناسبی در تولید کشور داشته باشند و به نرخ های مشارکت درخور توجهی دست پیدا کنند، بایستی فعالیت های کشور توسعه پیدا کند و متناسب با آن سهم زنان از مجموعه فعالیت های صنعتی افزایش یابد. 6
اشتغال زنان در آیینه آمار
براساس شاخص های مختلف توسعه انسانی ارائه شده توسط سازمان برنامه و بودجه، در سال 1378، فعالیت اقتصادی زنان در ایران این گونه برآورد شده است:
1ـ سهم نسبی درآمد زنان: از 6/7% در سال 1367، به 7/9% در سال 1376 افزایش یافت.
2ـ نرخ فعالیت اقتصادی زنان نسبت به مردان: از 6/11% در سال 1367، به 3/14% در سال 1376 افزایش یافت.
3ـ سهم نسبی زنان در کل نیروی کار بزرگسال (درصد): از 9/9% در سال 1367، به 2/12% در سال 1375 افزایش یافت.
بررسی وضعیت استخدام شدگان زن در سال های بعد از انقلاب نشان می دهد، استخدام زنان در سال های اخیر، بر مبنای استفاده مطلوب از نیروی زنان در بخش دولتی صورت گرفته است، به طوری که 07/89% استخدام های مستخدمین زن در بخش مشمول در سال های بعد از انقلاب، در وزارت آموزش و پرورش صورت گرفته و پس از آن، وزارت علوم و فن آوری با نسبت 92/3% و وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی با نسبت 54/2% قرار دارند.
به این ترتیب، فقط 47/4% از کل استخدام های سال های اخیر مربوط به سایر وزارتخانه هاست. چنان چه نسبت استخدام های دو سال اخیر را در نظر بگیریم، ملاحظه می شود که 31/93% از کل مستخدمین زن در آموزش و پرورش شاغل شده اند، در صورتی که استخدام های وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و علوم و فن آوری را به آن بیفزاییم، نسبت مذکور به 35/97% می رسد. به این ترتیب، در دو سال اخیر، فقط 65/2% استخدام های زنان در سایر وزارتخانه ها صورت گرفته است.
با بررسی آمار و ارقام ارائه شده، مشاهده می شود، اشتغال زنان به طور عمده در مشاغل فرهنگی و مشاغلی است که تناسب بیشتری با منزلت و جایگاه زن در جامعه دارد. انتخاب مشاغل در هر جامعه ای برخاسته از فرهنگ حاکم بر آن جامعه است؛ از این رو، بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، با افزایش استقبال زنان برای اشتغال در کارهای متناسب با منزلت خودشان مواجهیم و این خود اَمری کاملاً مثبت و رویکردی صحیح است که در جامعه ما شکل گرفته که البته در کنار نقش همسری و مادری زن قرار می گیرد.7
البته که هر انسانی دارای نیروهای متنوع و کارآمدی است که سزاوار و گاه واجب است از تمام آن در خدمت به انسان ها استفاده کند.این مسئله درباره زن نیز گاه بسیار طبیعی می نماید زیرا او اگر بتواند خوب وقتش را تنظیم کند ، زمینه گسترده ای برای مشارکت در امور اجتماعی خواهد داشت.8
یکی از زنان نویسنده با برداشت غربی از حقوق زنان در ایران و اشتغال آنان، این گونه نقش اصلی زن در جامعه ایران را به انتقاد می گیرد:
در یک نگاه به ساختار شغلی زنان، مشاهده می شود که محدوده شغلی زنان از سه ـ چهار شکل فراتر نمی رود. حضور زنان فقط در شغل هایی که در واقع ادامه نقش های سنتی آن هاست و انتقال این نقش ها از خانه به اجتماع است، ملموس و قابل اعتنا می باشد. این اشتغال عبارت است از: معلّمی و مشاغل مربوط به امور بهداشتی و درمانی که در واقع ادامه نقش های تعلیماتی و حمایتی و مراقبتی مادرانه از خانواده به اجتماع است… .
تغییرات بافت اقتصادی اشتغال زنان در سال های اخیر نشان می دهد که اشتغال زنان کشور توسعه نمی یابد، مگر این که فعالیت های صنعتی کشور توسعه پیدا کند و زنان در تولید مشارکت داشته باشند. برای قرار گرفتن در مسیر توسعه، انتظار ایفای نقش های سنتی از زنان، تفکری مردود و غیرمنطقی است.
در حالی که امروزه در جوامع غربی بحث در خصوص نقش سهم کارِ خانگی یا کار در منزل در توسعه مطرح شده است و جامعه شناسان و اقتصاددانان غربی برای کار در منزل اهمیت زیادی قائل اند، مطرح کردن تغییر نقش زنان در جامعه و نفی جایگاه و نقش سنتی زنان ـ یعنی مادری و همسری ـ نشان دهنده بستر سازی این گونه اشخاص برای استحاله فرهنگ اسلامی در جامعه است.
امّا در خصوص میانگین دستمزد زنان در سازمان های دولتی، نسبت دستمزد زنان به مردان، 80 به 100 است. با توجه به آماری که در سال 1994، از طریق سازمان ملل تهیه گردیده و در گزارش آن آمده است، وضعیت دستمزد در ایران نسبت به کشورهای پیشرفته میزان خوبی را داراست. در حالی که بالاترین دستمزد زنان نسبت به مردان، در کشور سوئد است، یعنی نسبت 90 مقابل 100 و در آمریکا 59 به 100 و در ژاپن 51 به 100 است.
پس ملاحظه می کنیم، در زمینه دستمزد، زنان ایرانی از دستمزد مناسبی در قیاس با سایر کشورها برخوردارند. شاید در کشور ما درصد زنان شاغل در کارهای رسمی که 12% اعلام شده است، نسبت به کشورهای غربی که حداقل 32% و حداکثر 48% اعلام شده، آمار کمی باشد، امّا باید نگرش جامعه ما به زن و اشتغال از منظر حفظ هویت دینی و نقش مادری و همسری صورت گیرد. از این رو، ارتقای کمّی و کیفی اشتغال زنان در ایران زمانی می تواند مطلوب باشد که در راستای حفظ هویت فرهنگی و دینی زنان باشد. در غرب، زنان باید برای اشتغال تلاش کنند؛ چون اشتغال، خود به هدف تبدیل شده و نهاد خانواده بسیار متزلزل و ناپایدار است. امّا جامعه ما براساس فرهنگ اسلامی تقسیم کار را بین زنان و مردان می پذیرد. آن چه به عنوان پیشنهاد در خصوص اشتغال زنان در ایران می توان مطرح نمود، باز کردن راه های توسعه و گسترش نقش زنان در عرصه فعالیت های اقتصادی و اجتماعی است تا زنان بتوانند از قابلیت ها و توانایی های خود برای پیشرفت جامعه اسلامی استفاده مطلوب نمایند.
شورای عالی انقلاب فرهنگی، در سال 1370، سیاست های اشتغال زنان در جمهوری اسلامی ایران را تدوین کرد که ذکر خلاصه ای از آن سیاست ها می تواند، در این نوشتار، مفید باشد:
1ـ با توجه به قداست مقام مادری و تربیت نسل آینده و مدیریت خانه و با عنایت به نقش زنان در فرایند رشد فرهنگی و توسعه اقتصادی، باید ارزش معنوی و مادی نقش زنان در خانواده و کار آنان در خانه در نظر گرفته شود.
2ـ اشتغال بانوان در مشاغل فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و اداری از جمله شرایط و لوازم تحقق عدالت اجتماعی و تعالی جامعه است و باید به آن وقع لازم گذاشته شود.
3ـ شرایط و محیط کار اجتماعی بانوان باید به گونه ای مهیا باشد که زمینه رشد معنوی، علمی و حرفه ای آنان فراهم شود و به دیانت، شخصیت، منزلت و سلامت روحی، فکری و جسمی آنان لطمه ای وارد نیاید.
4ـ با توجه به نقش زنان در پیشرفت اجتماعی و توسعه اقتصادی و به عنوان نیمی از جمعیت، باید تسهیلات لازم برای اشتغال آنان از سوی دستگاه های اجرایی فراهم آید و برنامه ریزی های مناسب حسب اولویت صورت گیرد، و به علاوه، قوانین و امکانات فوق العاده ای نیز برای اشتغال زنان تا سرحد رفع نیاز در نظر گرفته شود و زنان نیز مانند مردان قادر باشند بدون تبعیض، شغل مطلوب خود را به دست آورند.
5ـ تشویق بانوان تحصیل کرده و متخصص با تجربه به احراز سمت های مدیریت و مشاغل ستادی، به منظور امکان استفاده از کارآیی آن ها در سطوح عالی اجرایی.
6ـ با توجه به اهمیتی که نظام جمهوری اسلامی ایران به استحکام بنیان خانواده و نقش تربیتی و سازنده زنان در خانه قائل است، مقررات و تسهیلات لازم، به مناسبت «شغل مادرانه» در نظر گرفته شود؛ از قبیل استفاده از مرخصی با حقوق، تقلیل ساعات کار، مزایای بازنشستگی با سنوات کمتر خدمت، امنیت شغلی، برخورداری از تأمین اجتماعی در مواقع بیکاری، بیماری، پیری یا ناتوانی از کار.
7ـ ایجاد فرصت های شغلی مناسب برای مادران خانه دار در محیط خانه و در کنار فرزندان، بدون محدودیت وقت و با منظور کردن مزد در قبال کار و تسهیلات تعاونی.9

اشتغال زنان از دیدگاه اسلام
با ظهور اسلام و گسترش تعاليم حيات‏بخش آن، افقى تازه در برابر ديد انسان‏ها گشوده شد و اميدى مسرّت‏ بخش، جان آنها را نوازش داد. زندگى بشر معناى ديگرى يافت و آنچه نياز واقعى آنها بود، بيان گرديد. تساوى شؤون زن و مرد و بهره‏ مندى از مواهب مادى و معنوى، فرمانى بود كه زنِ گرفتار اسارت و حقارت را نجات داد و در عرصه‏هاى مختلف فردى و اجتماعى به او هويّت بخشيد.10اسلام با کار کردن زن مخالف نیست بلکه هرگاه زن بتواند با رعایت موازین شرعی و در کنار وظایف اولیه خود که از شریف ترین و برترین نقشها نیز می باشد (یعنی مادری و همسری) بتواند به کار دیگری بپردازد هیچ مانعی نیست.11
مسأله اشتغال و كار از جمله منزلت‏هايى است كه دين اسلام، انسان‏ها را بدان ترغيب نمود تا جايى كه در روايات دينى، انسان بيكار را مورد غضب الهى دانسته و از رحمت حق، محروم مى‏داند. مكتب متعالى اسلام با حضور فعالانه زنان در اجتماع، به دور از برخوردها و روابط مذموم با پذيرش مشاغلى كه با روحيات و شأن آنها همگونى دارد، موافق است و از نظر اقتصادى، مالكيّتش را تأييد و او را صاحب دست‏مزد و حقوق خويش مى‏داند.12 اشتغال زنان در عصر پیامبر (ص) نیز به شکلی گسترده به چشم می خورد، و زنان در تمامی شغل های رایج آن زمان (مانند سقائی و آبکشی، دایگی، شیردهی، شبانی، پرستاری، تجارت و فروشندگی، بافندگی و خیاطی، ریسندگی، نجاری، طبابت، صنایع دستی، آرایشگری 13) حضور داشتند.14 چنانكه در قرآن مجيد آمده است: «للرِّجالِ نَصيبٌ مِمّا اكْتَسَبوا و لِلنِّساءِ نَصيبٌ مِمَّا اكْتَسَبْن»: «هريك از زنان و مردان از آنچه اكتساب كنند بهره‏مند مى‏شوند».15
آرى مالكيّت زن، چون مرد محترم است. و نظر به اينكه يكى از راه‏هاى كسب مال، داشتن شغل است، به حمايت اسلام از زنان در انتخاب شغل پى مى‏بريم مشروط بر اينكه آن شغل با مصالح فردى و اجتماعى زن در تعارض نباشد. شغلى كه به سست نمودن اركان اصلى خانواده نينجامد و زن را از آسيب‏هاى اجتماعى حفظ نمايد و با مقتضيات روحى و لطافت و ظرافت جسمى او متناسب باشد، مورد تأييد اسلام است. حتى بر زنان، تصدى مشاغلى چون مامايى، پزشكى زنان و تعليم و تربيت دختران و زنان مسلمان، واجب كفايى است. و اگر بنابر مصالح يادشده، دايره اشتغال براى زنان محدود شده و يا از رسيدن به برخى مقامات معاف گشته‏اند، نبايد آن را به حساب تقيّدى دست‏وپاگير، تنگ‏نظرى و يا فرهنگ دور از واقعيّات روز قلمداد كنيم و با هياهوهاى فمينيستى قرن اخير، اشتغال زن را با هر بى‏بندوبارى و آزادى‏هاى مفسده‏برانگيز بپذيريم.16
همچنین در تعالیم انسان ساز اسلام و قرآن کریم می توانیم به سه اصل مهم در مورد اشتغال زنان برسیم:
اصل اول: در اسلام مسئولیت تأمین اقتصادی خانواده بر عهده مرد است؛ این بدین معنی است که اسلام اصل استقلال اقتصادی را برای زنان قائل شده؛ یعنی زنان هم مالک کار و تولید خود بوده و هم هیچ‌گونه مسئولیتی در برابر اقتصاد خانواده ندارند و حتی می توانند در مقابل کار و خدمتی که در خانه انجام می دهند از همسر تقاضای مزد و حقوق کنند که پرداخت آن هم بر مرد واجب است. زنان و مردان هر کدام با شرایط جسمانی و صفات روحی خود شایستگی انجام کاری را دارند و خواهان شغلی با شرایط متناسب خویش می باشندکه به تنهایی حق کار و تملک دارند.
اصل دوم: مشاغل ممنوعه برای زنان در اسلام؛ زنان با تمام آزادی که اسلام برای آنان قائل شده است در مورد اشتغال به سه مورد مستثنی شده اند و این هم به این علت است که در این موارد، تکلیفی بر دوش آنان گذاشته نشده است. این مشاغل عبارتند از: 1. قضا، 2. جهاد، 3. افتاء .
1. قضاوت یک تکلیف دینی است و نه یک کار اجتماعی که در این مورد به زنان اجازه این امر داده نشده است، مهم‌ترین دلیل آن ممکن است عاطفه و دلسوزی زنان باشد که موجب دلسوزی در حال متهم گشته و او را از انجام حکم دین باز دارد. البته زنان حق شهادت دادن در دادگاه را دارا می باشند و حتی برخی فقهای ما نیز در مورد قضا‌،نظرات متفاوتی دارند.
2. در مورد جهاد، زنان وظیفه جهاد ابتدایی را ندارند یعنی اگر جهاد به قصد گسترش اسلام و جغرافیای اسلامی باشد (که با حضور و فرمان امام باید صورت بپذیرد) فقط مردان حق شرکت را خواهند داشت و این وظیفه از دوش زنان برداشته شده است. ولی در نوع دیگری از جهاد که جهاد دفاعی است و برای دفاع از اسلام و مقابله با تجاوزات کفار و دشمنان اسلام انجام می پذیرد بر تمام افراد جامعه از جمله زنان واجب کفایی است که از میهن اسلامی خود دفاع کنند.
3. افتاء نیز از اموری است که زنان مکلف به انجام آن نشده اند. و مرجعیت دینی خاص با شرایط خاص خود را می طلبدو فقط فقهای ذکور، حق مرجعیت خاص دینی را دارا می باشند.
تفاوتی که در این مورد میان اسلام و غرب وجود دارد این است که غرب به زن به عنوان یک وسیله تبلیغاتی و سیاسی در محیط کار و جامعه برای کسب منافع بیشتر می نگرد. ولی اسلام و کشور اسلامی ایران با حفظ کرامت انسانی زنان، می خواهد کارهایی را که متناسب با شرایط و روحیات درونی و بیرونی آنان است به آنان واگذار کند که نام این کار یک تقسیم منطقی است نه یک تبعیض ارزشی.
اصل سوم: شرایط واگذاری کار به زنان در اسلام؛ در اسلام به چهار نکته اساسی در مورد شرایط اشتغال زنان اشاره شده است که عبارتند از:
1. مصلحت جامعه: در واگذاری شغل به زنان باید دقت کرد که چه پیامدهایی در جامعه خواهد داشت. ایا تأثیر مثبت و مفیدی دارد و به حرکت جامعه به سوی پیشرفت کمک می کند و یا تأثیر منفی و مخربی خواهد داشت و موجب رکود و تزلزل اخلاقی در جامعه خواهد شد.
2. مصلحت خانواده: از آنجا که قداست و استواری خانواده در جامعه اسلامی بسیار با ارزش و مهم می باشد و باید از آن پاسداری کرد، اشتغال زنان و مادران در خارج از خانه نیز باید در راستای تحقق این اصل قرار گیرد نه اینکه باعث تزلزل خانواده گردد، که اگر چنین شود، اشتغال زن با اشکال روبرو است.
3. شرایط و مسائل فردی: در واگذاری شغل به زنان باید به مصالح شخصی او نیز توجه شود که ایا زن با انتخاب این شغل توانایی انجام آن را داردیا خیر؟
یا با این شغل رشد می یابد یا دچارعقب ماندگی می‌شود. و ایا این شغل با توانمندی ها و قابلیت‌های او سازگار است یا خیر؟
4- لحاظ ‌کردن اولویت‌ها در واگذاری کار به مرد و زن: در واگذاری کار به افراد باید به راندمان کاری و امکانات و توانایی های افراد توجه شود که ایا زن متناسب تر است یا مرد که این بستگی به شرایط شغل‌ها دارد در برخی از شغل‌ها از قبیل معلمی در آموزش و پرورش و یا پرستاری در بخش بهداشت، زن مناسب تر از مرد عمل می کند و در برخی دیگر از شغل‌ها نیز مانند باربری، مکانیکی، آهنگری ،کار ساختمانی و از این قبیل، مردها متناسب تر از زنان نشان می‌دهند. البته نکته دیگر در این مورد توجه به بیکاری افراد در مشاغل گوناگون می باشد، که بیکاری کدام گروه از افراد ضررهای بیشتری را به دنبال خواهد داشت.
در مجموع اگر این چهار نکته مورد توجه واقع شود، اشتغال زنان در جامعه نه تنها مشکلی را ایجاد نمی کند بلکه منفعت جامعه را بیشتر خواهد کرد.در پایان این بحث به دو اصل از اصول قانون اساسی جمهوری اسلامی اشاره می کنیم.
اصل 20 قانون اساسی:«همه افراد ملت اعم از زن و مرد، یکسان در حمایت قانون قرار دارند و از همه حقوق انسانی، سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی با رعایت موازین اسلام برخوردارند.»
اصل 28 قانون اساسی:«هر کس حق دارد شغلی را که بدان مایل است و مخالف اسلام و مصالح عمومی و حقوق دیگران نیست، برگزیند. دولت موظف است با رعایت نیاز جامعه به مشاغل گوناگون برای همه افراد امکان اشتغال به کار و شرایط مساوی را برای احراز مشاغل ایجاد نماید».17
کار از دیدگاه قرآن
اگر نگاهی به قرآن مجید، این کتاب آسمانی انسان ساز بیندازیم، خواهیم دید که در بیش از پانصد آیه به تلاش و فعالیت در ابعاد مختلف آن اشاره و سفارش و تأکید فرموده است. سعادت، پیشرفت و زندگی طیب و پاکیزه انسان را در دنیا و آخرت، مرهون کار خوب می داند و برای دست یابی به آن تفاوتی بین زن و مرد قائل نیست.
مَن عَمِلَ صالِحاً مِن ذکَرٍ أو اُنثی و هو مؤمنٌ فلَنُحیینهُ حیوةً طََیِّبةً و لنجزِیَنَّهم أجرَهم بأَحسَنِ ماکانوا یعملون.
هر کس کار شایسته ای انجام دهد خواه مرد باشد یا زن، در حالیکه مؤمن است، او را به حیاتی پاک، زنده می داریم و پاداش آنها را به بهترین اعمالی که انجام می دادند، خواهیم داد.18

آثار مثبت اشتغال زن:
آثار فردی کار در زندگی دنیا
1. کسب درآمد
شاید نخستین اثر در انجام کار این است که به واسطه ی کار بتواند نیازهای خود را تامین کند. انسان، نیازمند آفریده شده است و برای غذا، پوشاک، مسکن باید از طبیعت بهره گیرد. محصول طبیعت همیشه آماده ی مصرف نیست؛ گرچه برخی محصولات این گونه هستند. حتی بهره گیری از میوه های جنگلی نیز به چیدن و … نیاز دارد؛ بنابراین در بهره مندی از طبیعت، لازم است کم یا زیاد انجام داد. بسیاری از مردم یا شاید تمام کسانی که کار می کنند، این انگیزه و هدف را دارند و اثر کار ـ اگر شخصی بتواند به حد کافی درآمد کسب کند ـ عدم نیاز به دیگران خواهد بود. در متون دینی هر گاه کسی با همین قصد سراغ کار رود تا نیاز خود را برطرف سازد، کار او عبادت شمرده می شود. طبق دیدگاه فقهی ، کار برای تامین معاش واجب است. انسانی که در راه کسب درآمد برای تامین زندگی سختی می بیند، خداوند به او ثواب می دهد و پیامبر گرامی اسلام (ص) بر چنین دستی بوسه می زند. از امام صادق (ع) نقل شده که وقتی پیامبر(ص) از جنگ تبوک بازگشت، سعد انصاری به استقبال حضرت آمد و پیامبر با او مصافحه کرد و دید که دست او زبر و خشن است. فرمود: به دستت چه آسیبی رسیده است؟ گفت: با طناب و بیل کار می کنم و درآمد آن را به مصرف خانواده ام می رسام. حضرت دست او را بوسید و فرمود:
هذه ید لا تمسّها النار؛
این دستی است که آتش جهنم به آن نمی رسد.
کسب درآمد فقط برای تامین ضروریات زندگی نیست؛ بلکه شخص می تواند برای خود و خانواده اش، هر آن چه را لازم دارد و به مرحله اسراف نمی رسد، تهیه کند. پیامبر (ص) فرمود:
از سعادت های مسلمان، داشتن منزلی بزرگ، همسایه صالح و وسیله ی سواری مناسب است.
از امام صادق (ع) نیز نقل شده است: هر چه برای خرید عطر بپردازی، اسراف نیست.
و نقل شده که مخارج مربوط به عطر پیامبر اکرم (ص) بیش از مخارج خوراکی او بود.

2. عزّت و شخصیّت یافتن
یکی از آثار کار، عزیز شدن فرد است. شخص با کار کردن، نیاز خود را بر طرف می سازد و به دیگران نیازمند نمی شود. امام صادق (ع) به یکی از یاران خود که در رفتن به محل کسب و کار خویش تاخیر کرده بود، فرمود:
اغد الی عزّک؛ صبح دم در پی عزت خود {کار و کسب} برو.
پیامبر (ص) فرمود: اگر کسی هیزم جمع کند و بر دوش بگیرد و آن را بفروشد و نیاز خود را برطرف سازد بهتر از این است که از دیگران درخواست کند.
مومن نباید به بیت المال چشم امید داشته باشد. باید با کار و تلاش شخصیت خود را حفظ کند. درخواست کمک از بیت المال نیز عزّت و شخصیت فرد را از بین می برد. یکی از یاران پیامبر(ص) که در سختی به سر می برد، نزد حضرت رفت تا کمک بخواهد. پیامبر (ص) فرمود: هر کس از ما چیزی بخواهد، به او می دهیم؛ ولی اگر به دنبال کسب و کار برود، خدا او را بی نیاز می کند.
مرد سه بار نزد حضرت رفت و همان سخنان را شنید؛ سپس کلنگی عاریه کرد و از کوه مقداری هیزم آورد و در ازای مقداری آرد فروخت و همچنان ادامه داد تا اموالی فراهم ساخت.
زکات و کمک دولتی به کسی اختصاص می یابد که توانایی کار کردن و تامین معاش خود را نداشته باشد. امیر مومنان (ع) فرمود: تجارت پیشه کنید که با آن از مردم بی نیاز می شوید.

3- رشد عقلانی
کار، وسیله کسب تجربه ی انسان است و بر رشد عقلانی و اجتماعی او می افزاید. امام صادق (ع) فرمود:
ترک التجارة ینقص العقل؛ رها کردن تجارت عقل را کاهش می دهد.
التجارة تزید فی العقل؛ تجارت عقل را رشد می دهد.
مورد این روایات، تجارت است. و به ظاهر منظور از آن کسانی هستند که تجارت را رها کرده بودند. ممکن است حضرت درصدد بیان خواص این شغل بوده، نه این که دیگر مشاغل باعث افزایش عقل نمی شود. اصولا تفکرات انسان در جریان کار و عمل شکل می گیرد و بر حسب آن چه انجام داده است، درباره آینده تفکر می کند. اگر انسان از محیط عمل جدا باشد، مسائل جدید برای او رخ نمی دهد و نمی تواند زمینه رشد علم را فراهم کند.
انسان، با کار و تلاش در تعامل با طبیعت قرار می گیرد. قوانین آن را درک و رمزهای آن را کشف می کند. این تعامل باعث رشد عقلانی بشر می شود. در مقام عمل، اموری را درک می کند که بدون آن برای او قابل درک نبود. عمل و کار، مدرسه ی شناخت و تجربه است و باعث توانایی او بر طبیعت می شود. با تجربه و کار، علم فراوانی به بشر هدیه شده و انسان ها در طول تاریخ از تجارب همدیگر بهره برده اند. رشد عقلانی فرد بر جامعه نیز اثر خواهد گذاشت. با رشد عقل افراد، جامعه به تکامل می رسد و همه ی این ها در اثر کار است. انسانی که از کار به دور است، هیچ گاه تجربه به دست نمی آورد و درک او را از واقعیت ضعیف خواهد ماند. راه های رسیدن به هدف را پیدا نمی کند و از قافله ی تکامل عقب افتاد. کار، عقل اقتصادی انسان را رشد می دهد و افراد بسیاری توانستند با کار و تجربه، راههای کسب درآمد را بیابند و رشد اقتصادی را برای جامعه خود به ارمغان آوردند.

4- کسب آرامش روحی
انسان، با کسب درآمد، از نظر روحی آرامش می یابد؛ زیرا فرد نیازمند از نظر روحی در اضطراب و نگرانی است. پیامبر (ص) فرمود:
انسان هر گاه نیازهای خود را تامین کند، آرام می گیرد.
از امام رضا(ع) نیز نقل شده است: انسان آن گاه که مواد خوراکی سالانه اش را تامین کند، آرامش می یابد.19
هر چند در جوکارگری یا برخی مشاغل کم درآمد اولویت شغل زن به علت فشار اقتصادی است، لیکن در سایر موارد کسب موقعیتهای علمی، تخصص و اجتماعی از دیگر عوامل گرایش زنان به بازار کار است. فعالیت زنان در بیرون از خانه باعث تقویت حس اعتماد به نفس و استقلال و افزایش قدرت تصمیم گیری و برخورد مناسب با رویدادها و حوادث زندگی شده و اثر مطلوب بر روابط خانوادگی برجا می گذارد. در واقع زنان با کار و فعالیت اجتماعی، قدرت خلاقیت، کارآیی و استقلال بیشتری می یابند و بهتر می توانند در برابر مشکلات خانه و محیط کار تصمیم گیری و مداخله نمایند. همچنین در سالهای میانه ازدواج که فرزندان بزرگ شده یا خانواده را ترک می گویند، اشتغال در سلامت روانی زن اثر مثبت دارد20

5- سلامت جسم و نشاط روحی
از دیگر آثار کار، برخورداری شخص از سلامت و نشاط جسمی است. بیکاری و عاطل بودن باعث استراحت بیش از حد و پدید آمدن روحیه ی خمودی و یأس و افسردگی در شخص می شود. با کار، اعضای انسان توان خود را بروز می دهد. امیرمؤمنان (ع) فرمود:
مَن یعمل یزدَد قوة؛ هر کس کار کند، توان او افزوده می شود.
من یقصر فی العمل، یزدَد فترة؛ هر که در عمل کوتاهی کند، سستی و ناتوانی او افزوده می شود.
امام صادق (ع) به مفضل فرمود:
اگر تمام نیازهای مردم تامین می شد، از زندگی لذت نمی بردند. اگر انسان مدتی در مکانی ساکن شود و همه ی نیازهای او فراهم باشد، از بیکاری خسته می شود و مایل است خود را مشغول کند.
بطور کلی باید گفت هر چه زنان هم بیشتر وارد عرصه اجتماعی شوند، به همان نسبت بحران هویت فردی و اجتماعی، افسردگی و انزواگرایی، بیزاری از نظام کنترل اجتماعی، بی اعتمادی و بدبینی به قوانین و قواعد حاکم بر جامعه در این قشرنیز کاسته خواهد شد.

آثار اجتماعی کار در زندگی دنیا
1- تأمین همه ی نیازهای اجتماع
افراد جامعه با کار می توانند نیازهای همدیگر را تامین سازند، زیرا هر یک به تنهایی نمی تواند تمام نیازهای خود را برطرف کند. 21اکنون به اقتضای مصالح اجتماعی یا ضرورتهای مربوط به اقتصاد خانواده، بسیاری از زنان همدوش با مرد و گاهی بیش از او در خانه از خانه عهده دار شغل و حرفه هستند. 22

2- رفع فقر و تأمین اجتماعی نیازمندان
با کار و تلاش، فقر فرد دفع می شود. کسب درآمد باعث می شود فرد بتواند به دیگران کمک کند. فرد باید در بُعد اجتماعی مفید و مؤثر باشد. در روایات بسیاری آمده است که حضرت امیرمؤمنان با کار خود، باغ و چاه و قنات پدید می آورد و آنها را برای مردم و کمک به نیازمندان وقف می کرد.همچنین بردگان بسیاری را با کار و درآمد خود آزاد ساخت.
امام باقر(ع) می فرماید: هر کسی برای بی نیازی از مردم و تلاش برای رفاه خانواده و مهربانی و خیرخواهی به همسایه در طلب مال و امکانات زندگی برآید، روز قیامت در حالی که صورتش همچون ماه شب چهارده درخشان است، خداوند را ملاقات می کند.
در این حدیث بر کمک به همسایه به صورت هدف مهم تلاش و کار اقتصادی تکیه شده است. مردی به امام صادق (ع) گفت: سوگند به خدا! ما طالب دنیا هستیم و دوست داریم دنیا به ما روی آورد. حضرت فرمود:
می خواهی با آن چه کنی؟ گفت: با آن به وضع خود و خانواده رسیدگی کنم، صله ی رحم انجام دهم، صدقه بدهم و حج و عمره به جای آورم. فرمود: این طلب دنیا نیست؛ بلکه طلب آخرت است.
از روایات متعددی که درباره ی حقوق مؤمن بر مؤمن رسیده است، کمک به دیگران استفاده می شود. امام صادق (ع) فرمود:
مسلمان برادر مسلمان است. حق مسلمان بر برادر مسلمانش آن است که سیر نشود و برادرش گرسنه بماند، سیراب نشود و برادرش تشنه باشد و از پوشاک بهره مند نباشد و برادرش بی بهره بماند.
مؤمن که در اجتماع زندگی می کند، باید حقوق دیگر افراد را به جای آورد و از جمله این حقوق آن است که در امور مالی با او مواسات داشته باشد و هنگام استفاده از امکانات مالی او را دریابد.23

3- ارتقاء سطح فرهنگی خانواده
اشتغال و حضور اجتماعی زن و تعامل و ارتباط با افراد مختلف در محیط کار و کسب تجربیات، بینش وی را در مسایل ارتقاء داده و موجب بالا رفتن قدرت برنامه ریزی ، تصمیم گیری و اداره بهتر امور در خانواده می شود. این امر در رشد بینش اجتماعی همه اعضای خانواده موثر بوده و درک آنان از تحلیل منطقی امور گوناکون را تعمیق می بخشد.24

4- گسترش اخلاق اجتماعی و کاهش مفاسد
یکی از انگیزه ها و آثار مهم کسب درآمد، توانایی شخص در کمک به دوستان و دعوت از آنها و ارتباط با بستگان و همسایگان است؛ هر چند نیازمند و فقیر نباشند. اگر شخصی توان مالی نداشته باشد، برای او امکان پذیرایی دوستان نیست و نمی تواند با بذل هدیه بین آنان که اختلاف دارند، دوستی برقرار کند و از درآمد در جهت گسترش اخلاق اجتماعی بهره برد.افزون بر آن شرکت در کار جمعی، باعث تقویت روحیه ی تعاون و همکاری شخص می شود؛ یاری کردن به دیگران را در محیط کار فرا می گیرد، و ایثار و از خود گذشتگی و کمک به زیر رست را می آموزد و روحیه کبر و خودخواهی او در برخورد با افراد تعدیل می شود.
از سوی دیگر، بیکاری، منشأ بحران اخلاقی فرد و اجتماع است. در فرد بیکار، زمینه ی تمایل به فساد فراهم است. نفس آدمی اگر به کاری مشغول نشود، انسان را به خودش مشغول می کند و در پی افکار و خیالات باطل می کشاند. امروزه جوامع انسانی به پدیده اشتغال نیروی کار فقط از بُعد اقتصادی توجه نمی کنند، زیرا بحران بیکاری، زمینه ی مفاسد گوناگون اجتماعی از قبیل اعتیاد، سرقت، اعمال ضد اخلاقی و تعرّض به زنان، قمار و استفاده از نوشابه های الکلی را فراهم می سازد و بخش مهمی از درآمد خانواده ها صرف پر کردن ساعت فراغت فرزندان می شود. از امیرمؤمنان (ع) نقل شده است:
سستی و تنبلی، کلید غم و بدبختی است و نیازمندی و فقر با ناتوانی و تنبلی همراه و ثمره ی آن نابودی و بدبختی است. آن که طلب و تلاش نکند، چیزی نمی یابد و به فساد کشانده می شود.

5- افزایش توان اقتصادی جامعه
هرگاه بخش های اساسی جامعه به کار اشتغال داشته باشند، اقتصاد جامعه رشد و شکوفایی خواهد داشت، تولید و درآمد ملّی افزایش می یابد؛ درآمد دولت به جهت مالیات ها فزونی می گیرد و امکان ارائه ی خدماتی عمومی به مردم فراهم می شود.
نیروی کار با بکارگیری سرمایه، باعث تولید جامعه می شود. با بیکاری نیروی کار، سرمایه ی بالقوه یا بالفعل معطل می ماند و بنیه ی اقتصادی جامعه ضعیف می شود. هر چه تولید بیشتر شود، امکان برخورداری دولت از مالیات های مردمی افزایش می یابد و آبادی جامعه صورت می گیرد. در نامه ی امام (ع) به مالک اشتر آمده است که «اگر وضع مالیات دهندگان اصلاح شود، دیگر افراد جامعه هم به سامان می رسند و باید فکر حاکم اسلامی به آبادی و گسترش تولید، بیش از جمع آوری مالیات باشد و گرنه کشور و مردم به نابودی کشانده می شوند». افزایش توان اقتصادی جامعه بدون شک ار آثار کار برای شخص مسلمان در رو آوردن به آن است، به همین جهت هر گاه جامعه به کاری احتیاج داشت، شخص باید این گونه «واجبات نظامیه» را انجام دهد و از تلاش خود در این زمینه خودداری نکند. گاه، تلاش در انجام مشاغل موردنیاز جامعه، واجب می شود.
امروزه جایگاه نیرو و سرمایه ی انسانی در رشد و توسعه ی اقتصادی از مباحث مهم و کلیدی اقتصاد کلان و توسعه به شمار می رود. در دیدگاه دینی، انسان نه تنها در کار خود باید به فکر دیگر انسان ها و جامعه باشد، بلکه اگر از ثمره ی کار او حیوانات هم استفاده کنند، نزد خداوند مطلوب است و برای او پاداش آخرتی خواهند نوشت. کمک به عمران و حیات طبیعت و محیط زیست، ارزش والایی دارد. از پیامبر اکرم (ص) نقل شده که فرمود:
مسلمانی که نهالی بکارد یا زراعتی به عمل آورد و از آن، انسان یا پرنده یا حیوان سواری استفاده کند، در نامه ی اعمال او ثواب صدقه نوشته می شود.
آبادی زمین، هدف اجتماعی کار اقتصادی شخص است؛ زیرا با آبادی زمین افراد اجتماع از آن برخوردار می شوند.بر اساس حدیث بی نظیری از پیامبر اسلام(ص) آبادی و حفظ محیط زیست اعتبار بسیار والایی دارد. اگر از ثمره ی کار انسان، کسی بهره نبرد و حیوانی هم استفاده نکند ولی زمین آباد شود، انگیزه ی بسیار خوبی برای مؤمن پدید می آید تا از کار دست نکشد. فرمود:
هرگاه نهال خرما جهت کاشتن در دستتان بود و قیامت برپا می شد، اگر قادر بر کاشت آن تا وقوع قیامت بودید، آن را بکارید.
آبادی زمین برای انسان مطلوبیت دارد؛ اگر چه کسی از آن بهره نبرد. این کلام نورانی به مقدار فراوانی انگیزه ی حفظ محیط زیست را در انسان فزونی می دهد و انسان را به کار و تلاش به ویژه کار کشاورزی ترغیب می کند. روایتی دیگر از امام صادق (ع) نقل شده که به هشام صیدلانی فرمود:
هر گاه دیدی دو سپاه با هم می جنگند {جنگ در گرفته و وضعیت بحرانی است } در آن روز طلب روزی را ترک مکن.25

6- افزایش رفاه خانواده
نیاز روزافزون اعضای خانواده به استفاده از وسایل و امکانات موجود فرهنگی، ارتباطی، آموزشی، تفریحی مستلزم صرف هزینه ای قابل توجه است. در خانواده هایی که زن و مرد هر دو شاغل هستند، امکان تهیه و برخورداری از این وسایل که در پیشرفتهای علمی و تحصیلی فرزندان نیز موثر است ، بیشتر وجود دارد.

7- بهبود موقعیت فرزندان
زنان شاغل به دلیل حضور در صحنه های مختلف، روشهای برخورد با مسایل مربوط به فرزندان را بیشتر آموخته اند و حساسیت آنان نسبت به وضعیت تحصیلی و تربیتی فرزندانشان بیش از زنان خانه دار است. هرچند حضور آنان درخانه کمتر می باشد. فرزندان زنان شاغل نیز به دلیل موقعیت خاص خانه آموخته اند که اتکای آنان به استفاده از حداکثر آموزش در محیط آموزشگاه باید بیشتر باشد.

8- بهره مندی جامعه از توان و تخصص افراد
استفاده از دانش و تخصص زنان در بخشهای مختلف و پرداختن به کار بیرون از منزل نه تنها موجب بهره وری از منابع نیروی انسانی است، بلکه پاسخ به برخی نیازمندیهای افراد جامعه است. بسیاری از خانواده های ترجیح می دهند برای درمان یا مسایل آموزشی فرزندان خود به متخصصین زن مراجعه کنند.بویژه در مشاغلی از این قبیل آموزش و تخصص و ارائه خدمات نه تنها یک نیاز اجتماعی است، بلکه ممکن است ضروری و در حد واجب کفایی باشد. 26بنابراین با توجه نیازهای اجتماعی نمی توان همه زنان را از به عهده گرفتن مشاغلی در خارج از خانه معاف دانست به ویژه مشاغلی که منحصرا باید در اختیار زنان باشد. 27

9- کاهش نرخ باروری
آزمونهای آماری همبستگی قوی اشتغال زنان و میزان باروری و تعداد فرزندان را به اثبات رسانده است. چنانچه در مورد زنان شاغل تعداد فرزندان به نحو محسوسی کمتر از زنان خانه دار است.به عبارتی دیگر ، مشارکت زنان در بخشهای اقتصادی و امور خارج از خانه تاثیر قابل توجهی بر تصمیمات مربوط به باروری آنها بر جای گذاشته است بدان مفهوم که باروری مطابق با شرایط کاری و اشتغال تنظیم گردیده است.28

آثار کار در آخرت
1- بخشش گناهان
کار اقتصادی شخص را از مغفرت الاهی بهره مند می کند.پیامبر (ص) فرمود:
آنکه زندگی اش در راه کسب حلال می گذرد، مورد مغفرت الاهی است.
برخی از گناهان با نماز و صدقه پاک و جبران می شود. یاران گفتند: چه چیز آن را پاک می کند؟ فرمود: تلاش در کسب روزی.
در این روایات به نیّت شخص اشاره ای ندارد؛ بنابراین ثواب کار به قصد الاهی منوط نیست. کافی است که شخص برای تامین خانواده خود از راه حلال بکوشد. در مقابل آن، کسب از راه حرام، شخص را به دوزخ می فرستد.

2- حفظ و یاری دین فرد
انسان اگر بخواهد دیندار واقعی باشد و در معنویت پیشرفت کند نمی تواند از نعمت های دنیا و نیازهای دنیایی خود چشم بپوشد. مؤمن در پی کسب خیر دنیا و آخرت است:« آتنا فی الدنیا حسنة و فی الآخرة حسنة» و خیر دنیا، همان برخورداری از معیشت مناسب است. در روایات متعددی آمده است که ثروت، یاور بسیار خوبی برای کسب آخرت و دین داری و تقوا است. پیامبر (ص) فرمود:
خداوندا! به نان ما برکت ده و بین ما و نان جدایی مینداز. اگر نان نباشد، از انجام نماز و روزه و دیگر واجبات الاهی محروم خواهیم بود.

3- برخورداری از ثواب و محبت الاهی
در روایات، ثواب فراوانی برای کار و کسب مؤمن بیان شده است. پیامبر (ص) فرمود:
عبادت هفتاد قسمت است، برترین قسمت آن کسب حلال است.
کسی که از تلاش و زحمت و کار، روزی خود را به دست می آورد، از پل صراط همچون برق می گذرد؛ و خداوند با نظر لطف و مهربانی با او برخورد می کند و هیچ گاه او را عذاب نخواهد کرد.
خداوند آن که را اول صبح در پی روزی برود، دوست می دارد.
بی تردید، مؤمن جویای آخرت به دنبال کسب ثواب و رضوان الاهی خواهد بود و آن انگیزه مهمی برای او است. اثر مهم این ویژگی آرامش خاطر مؤمن است. آن گاه که به دنبال روزی با سختی و تحمل مشقت روز را سپری می کند، اگر کسب حلال را پیشه خود ساخته باشد، شب هنگام احساس می کند، روز را همچون مجاهدان در راه حق گذرانده و به آن چه وظیفه داشته عمل کرده است. نشاط روحی حاکم بر مؤمن قابل اندازه گیری و مقایسه با شادی کسب مال نیست. حاکمیت این فرهنگ باعث آسان شدن سختی ها و برطرف شدن غم ها می شود. چه زیبا است که خداوند به آهنگری، کشاورزی، خیاطی، خرید و فروش، کارگری، و به هر نوع کار سالم همچون عبادت می نگرد و به آن پاداش قطعی می دهد؛ از این رو است که کارگران؛ محبوب الاهی و کشاورزان، گنج های مردم زمین هستند.29

راهکارهای نهادینه کردن مشارکت زنان
1. به نقاط مثبت و ظرفیت‌های وجودی زن توجه کنیم و تصمیم گیری و مدیریت او را محدود نکنیم و توجه بیشتری به نقش او در خانواده و تصمیم‌گیری‌های خانوادگی نماییم.
2. بایستی در برنامه‌ریزی ها و اقداماتمان در نظام اداری، برای زنان فعالیت‌هایی را در نظر بگیریم که در آنها مؤثرتر، کارآمدتر و موفق تر باشند زیرا امروزه با این روند حضور زنان در عرصه اشتغال نه تنها برابری و عدالت در مورد زنان تحقق پیدا نکرده است بلکه زمینه استثمار مضاعف را نیز فراهم آورده است. زیرا به اشتغال زنان، از دریچه نوعی اشتغال ارزان قیمت نگریسته می شود چون زنان در سطح دستمزد کمتری از مردان حاضر به کار می شوند.
3. زنان خود نیز می توانند با ایجاد سازمان‌های غیر دولتی خیر خواهانه، گام بزرگی را در زمینه مشارکت برداشته و بسیاری از خوبیها و حرکتهای انسانی را در جامعه نهادینه کنند.
4. از طرف دیگر دولت‌مردان کشور ما نیز بایستی با سیاست‌گذاری‌های خود فضای لازم را برای بوجود آمدن چنین سازمان‌هایی فراهم کنند؛یعنی از یک طرف سازمان‌های مردمی ایجاد شود و از طرف دیگر نظام اداری، زمینه های پشتیبانی و حمایت‌های حقوقی، سیاسی و اجتماعی را فراهم کند.

پیشنهادات :
1. جلوه دادن زنان خانه دار به عنوان افراد ناآگاه، کم سواد، بیکار و وابسته به شوهر، بی توجهی به باورها و توانایی های زنان (یعنی نیمی از اقشار جامعه) می باشد. زن باید جایگاه واقعی خود را بیابد و این مهم باید در کتب درسی و رسانه های گروهی مختلف به ویژه تلویزیون مورد توجه واقع شود.
2. باید زمینه لازم را جهت ارتقاء زنان به سطوح بالای شغلی فراهم کرد.
3. باید آگاهی‌های لازم به شوهران در مورد اشتغال زنان و تأثیرگذاری آن بر بنیان های اقتصادی و فرهنگی خانواده داده شود.
4.باید زنان خانه دار را با هدف تأمین آتیه آنان در دوران از کار افتادگی، کهولت و بی‌سرپرستی (طلاق و یا فوت همسر) بیمه نمود.
5. باید حداقل در برهه ای از زمان – به عنوان عامل انگیزش – مدیریت و هدایت برنامه ها و پروژه های رشد وتوسعه به زنان شایسته و متخصص و کارآمد واگذار شود.
6. با توجه به اهمیت مساوات و عدالت اجتماعی و اقتصادی، باید با مصوبه های قانونی از قدرت و نیروی خلاق زنان به عنوان نیمی از نیروی کار و منابع انسانی، استفاده کامل نمود.
7. باید با آگاهی و آموزش مدیریت مشارکت به شوهران و فرزندان آنان، بار سنگین اداره امور خانه و تربیت فرزندان را سبک نمود.
8. باید باورها و پندارهای غلط جامعه را در مورد استعداد و اشتغال زنان و این‌که مرد بر مبنای جنسیت، استعداد و توانایی بیشتری برای به عهده گرفتن مشاغل سطح بالا دارد، اصلاح گردد.
9. محدودیت‌های اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی برای آزاد سازی فعالیت‌های زنان را باید از بین برد.30

نتیجه گیری:
با توجه به آنچه گفته شد «کار عبارت از آن فعلی است که با مشقت باشد» و بر اساس طرح طبقه بندی مشاغل در ایران ،اشتغال در یکی از هشت گروه (امور آموزشی و فرهنگی و هنری، اداری و مالی، امور اجتماعی، بهداشتی و درمانی، خدمات، کشاورزی و محیط زیست، فنی و مهندسی و فنآوری داده ها) تقسیم می گردد.
از آنجا که اشتغال زنان در جامعه نه تنها مشکلی را ایجاد نمی کند بلکه منفعت جامعه را به دنبال دارد ولی وجود تبعیض در بازار کار، موجب کاهش کارآیی نیروی فعال و ایجاد محدودیت اشتغال زنان و نهایتا کاهش رشد اقتصادی است.بر این اساس شورای عالی انقلاب فرهنگی ، سیاست هایی را برای اشتغال زنان در جمهوری اسلامی ایران تدوین کرد تا زنان بتوانند از قابلیت ها و توانایی های خود برای پیشرفت جامعه اسلامی استفاده مطلوب نمایند.
مسأله اشتغال از جمله منزلت‏هايى می باشد كه دين اسلام، انسان‏ها را بدان ترغيب نموده است و به حمايت از زنان می پردازد؛ مشروط بر اينكه آن شغل با مصالح فردى و اجتماعى زن در تعارض نباشد وبه سست نمودن اركان اصلى خانواده نينجامد و او را از آسيب‏هاى اجتماعى حفظ نمايد و با مقتضيات روحى و لطافت و ظرافت جسمى او متناسب باشد.
نهایت این که اشتغال زنان آثار مثبتی چون ارتقاء سطح فرهنگی خانواده، گسترش اخلاق اجتماعی و کاهش مفاسد، افزایش رفاه خانواده، بهبود موقعیت فرزندان و … را به دنبال دارد،بنابراین باید به نقاط مثبت و ظرفیت‌های وجودی زن توجه نموده و زمینه لازم را جهت ارتقاء زنان به سطوح بالای شغلی فراهم کرد.
پی نوشت ها:
1. شریف، قریشی، کار و حقوق کارگر، مترجم ادیب لاری، محصل یزدی، انتشارات دارالکتب الاسلامیه، چاپ چهارم،1366
2. دکتر محمد، معین، فرهنگ فارسی معین، انتشارات نامن، جلد 3، چاپ دوم، 1386
3. شریف، قریشی، کار و حقوق کارگر، مترجم ادیب لاری، محصل یزدی
4. مهدی، اختر محققی، انواع مشاغل و نحوه تقسیم بندی آنها، مجله حدیث زندگی، 1385، شماره 30، حوزه.نت
5. محمود، اکبری، زندگی شیرین، انتشارات گلستان ادب، 1382، ص 114
6. نادیا، مدنی پور، نگاهی به اشتغال زنان، مجله پیام زن، 1385، شماره 173، حوزه.نت
7. محسن، قدیر، اشتغال زنان از منظر اسلام و غرب، شمیم یاس، 1383، شماره 19، حوزه.نت
8. علامه سید محمد حسین فضل الله، مترجم مجید مرادی، بوستان کتاب، 1383،ص 66
9. محسن، قدیر، اشتغال زنان از منظر اسلام و غرب
10. زهرا، نساجی، فصلنامه درسهایی از مکتب اسلام، شماره 6، حوزه.نت
11. سید مشتاق الحلو، زن در اسلام(پرتوی از اندیشه شهیده بنت الهدی صدر) نشر عابد، 1380
12. زهرا، نساجی، فصلنامه درسهایی از مکتب اسلام
13- محمد رضا، جلیلی، جایگاه زن در اسلام و یهودیت، دیبا، 1383، ص 185
14-مهدی، مهریزی، زن در اندیشه اسلامی، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی،1381،ص 79
15-نساء/32
16- زهرا، نساجی، فصلنامه درسهایی از مکتب اسلام
17-مقداد، محمدی، اشتغال زنان و نقش آن در توسعه کشور، مجله دانش پژوهان، 1385، شماره 9، حوزه.نت
18- آیة الله حسین، مظاهری، اخلاق و جوان، جلد اول، انتشارات شفق، چاپ 3، 1379، ص 175
19-مجید، مرادی، کارو دین، کانون اندیشه جوان، 1387،ص 35
20-معصومه، بیات، اشتغال و تأثیر آن بر نقش زنان در عرصه خانواده و اجتماع، سایت زاهدان
21- مجید، مرادی، کارو دین، کانون اندیشه جوان، 1387،ص 40
22- محمد علی ، سادات، راهنمای همسران جوان، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ پنجم، 1379، ص 144
23- مجید، مرادی، کارو دین، کانون اندیشه جوان
24- معصومه، بیات، اشتغال و تأثیر آن بر نقش زنان در عرصه خانواده و اجتماع
25- مجید، مرادی، کارو دین، کانون اندیشه جوان، 1387،ص 43
26- معصومه، بیات، اشتغال و تأثیر آن بر نقش زنان در عرصه خانواده و اجتماع
27- محمد علی ، سادات، راهنمای همسران جوان، دفتر نشر فرهنگ اسلامی
28- معصومه، بیات، اشتغال و تأثیر آن بر نقش زنان در عرصه خانواده و اجتماع
29- مجید، مرادی، کارو دین، کانون اندیشه جوان
30- مقداد، محمدی، اشتغال زنان و نقش آن در توسعه کشور، مجله دانش پژوهان
فهرست منابع
* قرآن کریم
13. اختر محققی، مهدی، انواع مشاغل و نحوه تقسیم بندی آنها، مجله حدیث زندگی، 1385، شماره 30، حوزه.نت
14. اکبری، محمود، زندگی شیرین، انتشارات گلستان ادب، 1382، ص 114
15. بیات، معصومه، اشتغال و تأثیر آن بر نقش زنان در عرصه خانواده و اجتماع، سایت زاهدان
16. جلیلی، محمد رضا، جایگاه زن در اسلام و یهودیت، دیبا، 1383، ص 185
17. سادات، محمد علی ، راهنمای همسران جوان، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ پنجم، 1379، ص 144
18. فضل الله، علامه سید محمد حسین، مترجم مجید مرادی، بوستان کتاب، 1383،ص 66
19. قدیر، محسن، اشتغال زنان از منظر اسلام و غرب، شمیم یاس، 1383، شماره 19، حوزه.نت
20. قریشی، شریف، کار و حقوق کارگر، مترجم ادیب لاری، محصل یزدی، انتشارات دارالکتب الاسلامیه، چاپ چهارم،1366
21. معین، محمد، فرهنگ فارسی معین، انتشارات نامن، جلد 3، چاپ دوم، 1386
22. مدنی پور، نادیا، نگاهی به اشتغال زنان، مجله پیام زن، 1385، شماره 173، حوزه.نت
23. مشتاق الحلو، زن در اسلام(پرتوی از اندیشه شهیده بنت الهدی صدر) نشر عابد، 1380
24. مهریزی، مهدی، زن در اندیشه اسلامی، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی،1381،ص 79
25. محمدی، مقداد، اشتغال زنان و نقش آن در توسعه کشور، مجله دانش پژوهان، 1385، شماره 9، حوزه.نت
26. مظاهری، آیة الله حسین، اخلاق و جوان، جلد اول، انتشارات شفق، چاپ 3، 1379، ص 175
27. مرادی، مجید، کارو دین، کانون اندیشه جوان، 1387،ص 35
28. نساجی، زهرا، فصلنامه درسهایی از مکتب اسلام، شماره 6، حوزه.نت