اشتغال زنان

عشرت رنجبر

چکیده

در این مقاله اشتغال زنان از نظر تاریخچه، اهمیت و دیدگاه اسلام مورد بررسی قرار گرفته است. مراد از اشتغال فعالیتی است که برای رفع نیاز روحی و جسمی فرد ضروری است و در برابر آن حقوق یا خدمتی دریافت می کند.
پیرامون اشتغال زنان دیدگاههای متفاوتی مطرح است اما آنچه مهم است آن است که براساس آیات و روایات و سیره معصومان، حق اشتغال زنان در پیشه های مشروع ثابت شده است و زنان در زمان پیامبر صل الله علیه و آله نیز مشغول به فعالیتهای همچون پزشکی، تجارت و صنایع دستی بوده اند.
اشتغال زنان دارای آثار روانی و اقتصادی مثبتی است بطوریکه موجب عزت نفس در خود زن و تاثیر مثبت اقتصادی در جامعه و خانواده می گردد و زن خانه دار نیز یک زن شاغل محسوب می شود در اقتصاد نیز تاثیر گذار است.
معیارهای اشتغال زنان طبق آموزه های دینی عبارتند از: حجاب و عفاف و عدم اختلاط، تعارض نداشتن شغل با حقوق شوهر و وظیفه مادری، تناسب شغل با ویژگی های زنانه در این مقاله از کتب تفاسیر، روایی، اجتماعی و نیز از مقالات و پایان نامه ها استفاده شده است و با روش توصیفی، کتابخانه ای صورت گرفته است.

از این مقاله می توان نتیجه گرفت که از نظر اسلام هیچ صفی برای اشتغال زنان وجود ندارد و باید شغل مشروع باشد و ضوابط و معیارهایی رعایت گردد اما وظیفه ی اصلی زن همسرداری و تربیت فرزند است و هر گانه بین فعالیتهای درون منزل و بیرون از منزل تزاحمی به وجود آمد، ارحجیت با فعالیت های درون منزل و حفظ کیان خانواده به عنوان یک اصل مهم است.

واژگان کلیدی: اشتغال، اسلام ، زنان

مقدمه
پاکا خداوندی که صفحات کائنات نامه ی سپاس و ستایش است. خداوندی که انسان را بصورت دو جنس زن و مرد آفرید و بر هر یک وظایفی در خور توان او محول نمود یا جایگاه خود را بدست آورده و در جهت تکامل یکدیگر بکوشند.
وظیفه اصلی زنان بنا بر خلقت الهی ایفای نقش مادری و تربیت فرزندان به عنوان از تداوم حیات بشری می باشد از طرفی نمی توان شایستگی ها و توانایی های زنان را به عنوان نیمی از پتانسیل فکری جامعه در پذیرش بعضی مسئولیت ها در عرصه های فرهنگی – علمی و تربیتی و سیاسی نادیده گرفت.
امروزه شاغل بودن زنان، یکی از مسائلی است که در اجتماع مطرح است و زنان به علل گوناگون به کار روی می آورند و حتی مجبور گشته اند علاوه بر مسئولیت مادری و همسری، مسئولیت های اجتماعی را نیز پذیرا گردند. در اینجاست که ما با قشری با عنوان «زنان شاغل» روبه رو می شویم. افرادی که در دو جبهه ی مهم یعنی جامعه و خانواده مشغول خدمت و انجام وظیفه هستند.
در این نوشتار ابتدا مفهوم اشتغال تبیین شده است اشتغال حرفه یا کار است که فرد در عوض آن حقوق یا خدمتی دریافت کند. تاریخچه اشتغال بانوان در اسلام و در ایران بیان گردیده و اینکه اشتغال بانوان در ایران بعد از جنگ جهانی دوم صورت گرفته است. اشتغال زنان از دیدگاه اسلام و سایر دیدگاهها مشخص شده است در اسلام مانعی برای اشتغال زنان وجود ندارد آنچه مهم است حفظ عفت و وقار بانوان است. در این نوشتار به انگیزه ها و فواید اشتغال بانوان نیز پرداخته شده است و فایده اقتصادی اشتغال بانوان بررسی شده است.
در آخر تغییر در الگوی اشتغال زنان از گذشته تا کنون نشان داده شده است. و از این نوشتار نتیجه می شود که بانوان ما روز به روز در اجتماع حضور گسترده تری پیدا می کنند و هر جایی که نیاز به حضور پررنگ آنان است با علاقه و پشتکار در صحنه حاضر شده و وظیفه خویش را به نحو احسن انجام می دهند.

مفهوم اشتغال

واژه اشتغال در زبان فارس به معنای مشغول شدن به کاری، به کاری پرداختن، سرگرم شدن به کاری می باشد.1 مفهوم اشتغال از دیدگاه اجتماعی، عبارت است از مشغول شدن یک فرد به انجام فعالیتی دسته جمعی برای برآوردن نیازهای مادی و معنوی گروهی. مفهوم اشتغال از دیدگاه سیاسی، به معنای انتظام بخشیدن در امر به کارگیری نیروی انسانی اعم از کارآمد و غیرکارآمد، متخصص و غیر متخصص و … در جهت ثبات و دوام نیات ایدئولوژیکی حکومت یک جامعه می باشد.
به طور کلی اشتغال یعنی فعالیتی که برای گذراندن زندگی و برآوردن نیاز روحی و جسمی فرد ضروری به نظر می رسد و فرد در مقابل آن حقوق یا خدمتی دریافت می کند. مترادف اشتغال، کار و متضاد آن بیکاری است. در زبان فارسی از قدیم اصطلاح زحمت و زحمتکش را به کار می برند؛ هر چند کلمه ی زحمت خود به تنهایی گویای احساس نامساعد است که از کار داشته اند.
کار در زبان فارسی به معنای پیشه، شغل، عمل، جنگ، رزم، کشت، زراعت به کار رفته است و نیز گاهی واژه ی کار با کلمه ی دیگر ترکیب می شود و صفت فاعلی می سازد و آن از دو ریشه است یکی از فعل کردن و به معنی کننده مانند بزه کار، پرهیزکار، توبه کار و دیگر از مصدر کاشتن و به معنی کارنده مانند برنج کار، جوکار، گندمکار به کار می رود.2
در زبان عربی واژه ی کار از کلمه « عمل » و به معنای بسیار کلی آن تفکیک و تمییز نشده و این دو در قانون الهی (شریعت) تحت مقوله ای واحد به کار رفته اند.

تاریخچه اشتغال زنان

زنان از دیرباز به کار و فعالیت مشغول بودند تاریخچه اشتغال زنان در اسلام و در ایران قابل بررسی است.

الف- تاریخچه اشتغال زنان در اسلام:

اشتغال زنان در عصر پیامبر صلی الله علیه و آله به شکلی گسترده به چشم می خورد و در تمامی شغل های رایج آن زمان زنان حضور داشتند. در مواقع جنگ زنان برای مداوای مجروحان به معرکه ی جنگ رفته و به امر پرستاری می پرداختند. به طور کلی زنان در این دوره به مشاغلی از قبیل تجارت و صنایع دستی، ریسندگی، بافندگی، ارایشگری، خدمات خانگی، اجاره املاک، تولید مواد خوشبو کننده، چوپانی، خیاطی و مانند آن مشغول بوده اند و از آن نهی نشده اند.3

ب- تاریخچه اشتغال زنان در ایران

در گذشته در ایران نیز همانند سایر کشورها، دختران را فقط برای زندگی سالم خانوادگی آماده می کردند و به کارهایعلمی و فکری آنان توجه کافی نداشتند. زیرا تصور می کردند که زن تنها برای خانه داری و تولید مثل و پرورش کودک خلق شده است و حضور اجتماعی او نه تنها مفید نبوده بلکه مضر نیز می باشد.
بطور کلی قبل از جنگ جهانی اول کار زنان در ایران نیز مثل سایر نقاط جهان شامل تربیت فرزند، خانه داری و کمک به مردان در کاره های کشاورزی، دامپروری و فراورده های حاصل از آن (تهیه ی مواد غذایی و نساجی) بود. تا زمان قاجار، بریدگی زنان مرفه شهری از اجتماع به درجه ای بود که تنها هنگام رفتن به مجالس مذهبی و شرکت در میهمانی ها از خانه خارج می شدند.
اما کم کم در این دوران بود که تغییرات اجتماعی زنان پایتخت و شهرهای بزرگ رخ داد که بیشتر این تغییرات محدود به فعالیتهای سیاسی و هنری شاهزادگان و زنان دربار می شد تعداد کمی از زنان در طبقات پایین جامعه نیز به عنوان کارگر مشغول کار بودند تا اینکه همزمان با وقوع انقلاب مشروطیت عده ای در دفاع از حقوق زنان دست به تشکیل انجمن هایی زدند. براساس تفکر این زنان تاسیس مدارس جدید شروع شد و راه را برای ورود زنان به دانشگاه جدید التأسیس در سال 1935 باز کرد و آن ها را قادر ساخت تا حداقل در دستگاه های دولتی عهده دار شاغل مشخص گردند. 4
در واقع ورود زنان به بازار کار و صنعت و اشتغال در ایران یک قرن بعد از حضور گسترده ی زنان غربی بود زیرا ورود فن آوری به ایران با این فاصله ی زمانی صورت گرفت و سیر صعودی اشتغال زنان در ایران به کندی و آهسته پیش می رفت زیرا شرایط مساعد برای تولید انبوه که با ورود فن آوری ارتباط مستقیمی دارد، تا مدت ها مهیا نبود و بازار کار ظرفیت جذب نیروی کار زنان بیشتری را نداشت.
با شروع انقلاب اسلامی زنان به صورت گسترده در صحنه حضور یافتند و گرایش زنان همگام با دسترسی بیشتر آنان به سازمان های آموزشی (مدارس و دانشگاه ها) در طی مدت به نسبت کوتاهی در اغلب شهرهای بزرگ شدت یافت. تغییرات بافت اقتصادی اشتغال زنان در سال های اخیر نشان می دهد که اشتغال زنان کشور توسعه نمی یابد مگر اینکه فعالیت های صنعتی رشد و پیشرفت اقتصادی مناسبی پیدا کنند.

دیدگاهها و نظرات پیرامون اشتغال زنان

دیدگاهها و نظرات دربارۀ مسأله ی اشتغال زنان را ابتدا از نظر اسلام که دینی کامل و جامع است و سپس از نظر دیگران بررسی می کنیم.

الف- دیدگاه اسلام پیرامون اشتغال زنان

با بررسی آیات قرآن کریم متوجه این مطلب می شویم که قرآن کریم به نحو مستقیم و بی واسطه به طرح مساله اشتغال بانوان نپرداخته است که در نتیجه آن را رد یا اثبات نماید. اما هرگز اشتغال و فعالیت اقتصادی را تنها برای مردان جایز ندانسته تا در نهایت زنان را بطور کلی از این صحنه خارج نماید، یعنی ما هیچ دلیلی مبنی بر منع زنان از اشتغال در اسلام نخواهیم یافت، بلکه می توان گفت شواهد و دلایل فراوانی در آیات قرآن کریم بر خلاف آن داریم.
دسته ای از آیات قرآن کریم که می توان از آن ها جواز اشتغال بانوان را استنباط نمود، آیاتی هستند که به طور عام زنان و مردان را به فعالیت های اقتصادی تشویق و ترغیب می نماید. از جمه مهم ترین این دسته آیات، این آیه می باشد:
« فإذا قضیت الصلوه فانتشروا فی الارض و ابتغوا من فضل الله و اذکروالله کثیراً لعلکم تفلهون، پس آن گاه که نماز پایان یافت ( باز در پی کسب و کار خود رفته و ) در زمین منتشر شوید و از فضل و کرم خدا (روزی )طلبید و یاد خدا بسیار کنید تا مگر رستگار شوید.5
منظور از «قضاء الصلوه» اقامه ی نماز جمعه و تمام شدن آن است و مراد از «انتشار در ارض» متفرق شدن مردم از مسجد به بیرون و مشغول شدن در کارهای روزانه برای به دست آوردن فضل خدا، یعنی رزق و روزی است و اگر در میان همه ی کارهای روزانه خصوص طلب رزق را نام برده، برای این بوده است که در مقابل ترک بیع در آیه ی قبلی واقع شود.6
با دقت در آیه می بینیم که خصوص مردان مخاطب نیستند بلکه مجموعه ی مسلمانان یا انسان ها مورد توجه قرار گرفته اند و بی شک «کار» یکی از مهم ترین راه های کسب مال محسوب می شود و اسلام نیز به آن توجه خاص کرده است.
خداوند در آیه ی « هو انشأکم من الارض و استعمرکم فیها7؛ او شما را از زمین پدید آورد و برای آباد کردن آن بر گماشت»، همه ی مردان و زنان را به کار و آبادانی تشویق می کند. افزون بر این، در قرآن کریم از دختران حضرت شعیب (ع) یاد شده که به چوپانی اشتغال داشته اند.8 تأیید حق مالکیت زنان بر اموالشان در آیه ی «للرجال نصیب مما اکتسبوا و للنساء نصیب مما اکتسبن؛ برای مردان و زنان از آنچه کسب کرده اند، بهره ای است»9 مستلزم جو از اشتغال زنان و حلال بودن درآمد آن است.
در روایت آمده: قال رسول الله صلی الله علیه و آله «طلب الحلال فریضه علی کل مسلم و مسلمه»10 یعنی به دنبال روزی حلال رفتن برای برای هر فرد مسلمانی اعم از زن و مرد لازم و واجب است. این روایات به طور صحیح و آشکار دلالت بر وجود تکسب به نحو عام دارد و این حکم را به هیچ گروهی اختصاص نداده است، بلکه هر کدام از زن و مرد ملزم و موظف هستند که برای امرار معاش خود و خانواده ی خویش تلاش را مبذول بدارند.
آنچه مسلم است این است که اگر مرد این امر مهم را به عهده گرفته است (که البته در شریعت مقدس ما این وظیفه ی اصلی مرد است) زن دیگر مسئولیتی ندارد مگر اینکه تحت شرایطی خاص مرد نتواند از عهده ی مسئولیت خود برآید و یا به سبب امری که وجوب کفایی اشتغال برای زنان را در بردارد و باید نیازهای جامعه با اشتغال زنان برطرف گردد، در این هنگام است زنان همانند مردان در صحنه وارد شده و مسئولیتی دیگر علاوه بر مسئولیت همسری و مادری را به عهده می گیرند.
پس جای هیچ گونه تردیدی نیست که مسئولیت اداره ی بعضی از امور زنان وظیفه و بلکه واجب کفایی است که توسط خود آن ها انجام گیرد. به عنوان مثال، برای تربیت دختران نیاز به معلم زن است و یا برای درمان زنان نیاز به پزشک و پرستان زن است و …
مطلب عهده در فرهنگ اشتغال زنان از منظر اسلام، حفظ جایگاه و منزلت زن است و این امر باید در اشتغال زنان لحاظ گردد. در تفکر اسلامی، حفظ و گسترش نهاد خانواده بر پایه ی ویژگی های فطری و طبیعی زن و مرد، اولویت خاصی دارد و در کنار آن بر امکان اشتغال و استقلال مالی زنان در شرایط مطلوب و با حفظ عفاف مورد تاکید است. اسلام اشتغال را برای زن هدف نمی داند بلکه آن را در خدمت خانواده و رفاه و اسایش آن می پذیرد و اشتغال را به عنوان یکی از راه های شکوفایی استعداد زنان و در جهت تعالی و کمال آنان می پذیرد.

ب- دیگر دیدگاهها پیرامون اشتغال زنان

اشتغال زنان دارای دیدگاههای مختلفی می باشد از جمله برخی نسبت به اشتغال زنان دارای دیدگاهی مثبت می باشند برخی به اشتغال زنان از دیدگاه منفی می نگرند و برخی دیگر دیدگاهی مشروط نسبت به اشتغال زنان دارند که هر یک را بررسی می کنیم.
دیدگاه مثبت نسبت به اشتغال زنان: طرفداران این دیدگاه معتقدند که باید زمینه برای فعالیت و اشتغال زنان در زمینه های مختلف وجود داشته باشد. اشتغال زنان از مسائل مهم هر جامعه می باشد، چه اگر زنان را در امور جامعه مشارکت داشته باشند هم به عنوان نیمی از جمعیت غیر فعال جامعه، فعال می شوند و هم با دیدی دیگر به تربیت فرزندان خود که آینده سازان نسل فردا می باشند می پردازند. همچنین به علت نیاز جامعه سطح دانش و آگاهی آنان بالا رفته و در نتیجه نقش استعمار را از بین خواهند برد. به طور کلی در قرن اخیر به دلیل شرایط خاص اقتصادی – اجتماعی بسیاری از محققین معتقدند که اشتغال زنان در رفع مشکلات بی سوادی، افزایش بی رویه جمعیت متعادل کردن درآمدها و رفع مشکلات و شکاف درآمدی و غیره بسیار موثر است.
دیدگاه منفی نسبت به اشتغال زنان: عده ای معتقدند که زنان به صورت فطری دارای رسالتی هستند و آن تربیت فرزند و شوهرداری و رسیدگی به امور خانه است و پدر خانواده با داشتن شغل و درآمد، رهبر اصلی خانواده محسوب می شود و اگر زن شغل نان آور خانواده را به عهده گیرد خطر رقابت با شوهر با میان می اید، مسئله ای که برای وحدت و هماهنگی خانواده زیان آور است.
افرادی با این دیدگاه معتقدند ایفای نقش ها مهم گوناگون مثل مادری، همسری و شغلی موجب افسردگی و فشار در زنان شاغل شده، در نتیجه سلامت روان آنان را تهدید می نماید. از طرفی عقاید سنتی و اسارت ذهنی براساس جنس یکی از مهم ترین عوامل مخالفت با اشتغال زن می باشد. طرفداران این دیدگاه معتقد به عدم تساوی حقوق اقتصادی، اجتماعی و سیاسی بین زن و مرد هستند.

دیدگاه مشروط نسبت به اشتغال زنان:

در این دیدگاه، اشتغال و مشارکت زنان مورد پذیرش ولی مشروط می باشد. به طوری که شغل و مقام مادری و تربیت فرزندان را تحت الشعاع خود قرار ندهد یا اینکه وجود قوانین و تسهیلات لازم برای اشتغال زنان ضروری است تا یک زن بتواند چند نقش را به نحو احسن انجام دهد. از طرفی او بایستی اولویت هایی قائل شود.
این گروه کار کردن زن را مشروط به رعایت برخی از قوانین می دانند، یعنی زنان با قبول شرایطی کار کنند. مثلاً به دلیل ساختار جسمانی ظریف و روحیه ی حساس از اشتغال به هر کاری دوری کنند.11

اهمیت اشتغال زنان:

اشتغال زنان دارای آثار مثبت و اهمیت های فراوانی است. اهمیت روانی اشتغال زنان عبارت است از اینکه اشتغال و ایفای نقش های مهم توسط زنان، منابع متعددی برای احساس رضایت مندی و پاداش های شخصی زنان را فراهم می آورد و موجب شکل گیری خود پنداری مثبت و افزایش عزت نفس و سلامت روانی در آنان می شود. همچنین اشتغال موجب بهبود عملکرد روان شناختی فرد می شود.12 اهمیت اشتغال زنان در ابعاد اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و اقتصادی نیز قابل بررسی است اما اهمیت اقتصادی آن پررنگ تر است.
تاریخ بشری بیانگر آن می باشد که کار و کوشش زنان همواره عامل مهمی در رشد اقتصادی جوامع به شمار رفته است. امروزه نیز اهمیت اقتصادی اشتغال زنان در زمان رشد سریع اقتصادی بر کسی پوشیده نیست. البته توجه به نیروی کار زنان در جوامع پیشرفته و توسعه نیافته متفاوت است به این نحو که در جوامع توسعه نیافته به علت بیمار بودن اقتصاد، بخش مهمی از نیروی کار جامعه که همانا کار زنان می باشد مورد استفاده قرار نمی گیرد، از این رو در این جوامع اهمیت اشتغال زنان در رشد اقتصادی کمتر مورد توجه می باشد لیکن در جوامع پیشرفته که از اقتصادی توانا و پویا برخوردار هستند به علت رشد سریع اقتصادی، نیروی کار فراوانی نیاز می باشد، به همین جهت در روند صنعتی شدن به طور مداوم میزان مشارکت زنان در امر تولید افزوده شده است.13
اشتغال زنان علاوه بر تاثیر گذاری اجتماعی، وسیله ای برای بهبود وضع اقتصادی خانواده-ها به شمار می رود باید توجه داشت در اغلب موارد کار زنان در خارج از خانه، کمک خرج خانواده محسوب می شود لکن گاهی اوقات تامین هزینه ی خانواده به طور کامل، به عهده ی زن است زیرا تعداد قابل توجهی از خانواده ها مرد خود را به نحوی از دست داده اند و مسئولیت مستقیم امور زنان چه از لحاظ اجتماعی و چه به دلایل اقتصادی متوجه زنان می باشد. هر چند که در تمام این موارد ممکن است، زن به لحاظ قانون، چنین مسئولیتی را بر عهده نداشته باشد زیرا وقتی بانوی خانواده ای بر هر دلیل از داشتن مردی به عنوان عضو نان آور محروم است مجبور می باشد برای تامین هزینه ها و برطرف کردن مایحتاج زندگی به کار و اشتغال روآورد، خواه قانون چنین وظیفه ای بر زن تحمیل کرده و خواه تحمیل نکرده باشد.14
اما پس از بیان اهمیت اقتصادی اشتغال زنان باید این نکته را یاد آور شد که خانه داری نیز یک شغل محسوب می شود و از نظر اقتصادی دارای اهمیت است. خانه داری در لغت به معنای تدبیر منزل، مواظبت زن در کارهای خانه است. از نظر لغوی زنی که امور خانه را با نظم و اقتصاد اداره می کند خانه دار نامیده می شود.
شغل از نظر لغوی به معنی پیشه است در برخی موارد شغل در مقابل فراغت و کارهای نامنظم روزانه قرار دارد. بنابراین تعاریف خانه داری کار است، کاری که شامل نظم واقتصاد و اداره ی امور منزل است. لذا به عنوان کار و پیشه و شغل محسوب می گردد.
اگر خانواده و خانه را با تمامی ابعاد آن بررسی کنیم، مدیریت درون منزل( که بر عهده ی زن است) را نمونه ی کوچکی از مدیریت کلان اجتماعی می یابیم که تمامی فعالیت های اقتصادی، آموزشی، بهداشتی و … در اشکال مختلف تولیدکنندگی محصولات، تنظیم و اداره ی امور و هماهنگ کردن امور با یکدیگر، در خانه وجود دارد.
گرچه تمامی این فعالیتها در درآمد خانواده نقشی اساسی دارد و حدود 25 تا 40 درصد تولیدات ناخالص ملی را شامل می شود، اما در درآمد ملی به حساب نمی آید!15 کارهای اقتصادی درون منزل که زن در طول تاریخ حتی در سیستم مدیریتی سنتی انجام می داده، در اداره ی امور خانواده و جامعه سهم مهمی را داشته است که عبارتند از:

الف- تولیدات اقتصادی غیر مستقیم منزل
- کار درون منزل، انجام امور جاری، خدماتی همچون تهیه ی خوراک، لباس و نظافت، تزیین و …
- اعمال سیستم قناعت، کاهش ضایعات، بهره وری بهتر از منابع محدود منزل با بازده بالا، ترمیم امکانات و وسایل خانواده، صرفه جویی در مصرف، جلوگیری از اسراف.
- نگهداری، آموزش و تربیت کودکان.16
ب- تولیدات اقتصادی مستقیم
تنظیم امور و استفاده از ماشین برای سرعت بخشیدن به امور منزل، وقت آزاد شده ای را برای زن به ارمغان آورده که می توان آن را به عنوان اوقات فراغت نام برد. بسیاری از زنان اوقات فراغت خود را با کارهای تولیدی در منزل همچون خیاطی، بافتنی، صنایع دستی و … پر می کنند چون این امور عموماً برای رفع نیاز خانواده انجام می شود، انعکاس اجتماعی کمتری دارد؛ اما در صورت تولید مازاد بر نیاز خانواده، نقش مولدی آن آشکار می شود.17
براساس محاسبات به عمل آمده خانه داری و اشتغال زنان در داخل منزل بیش از دو برابر ساعات اشتغال مرد در تامین مخارج زندگی تاثیر دارد، ولی متأسفانه این امر در فرهنگ برنامه ریزی سهم و تأثیرش در تقلیل هزینه و مخارج خانواده (که تامین آن شرعاً بر عهده ی مرد است) از نظر ارزش فرهنگی و ارزش معنوی آن در انسجام و رفاه خانواده و رشد و ترقی مرد مورد توجه قرار نمی گیرد و با اینکه خانه داری دارای هویت است، اما به غیر از تصویب قانون اجرت المثل که بحث ارزش افزوده ی خانه داری از جز در مواقع دعاوی دادگاههای خانواده و متأسفانه در هنگام جدایی و طلاق مطرح نمی کند، هنوز هیچ گونه اقدام حمایتی و قانونی از زنان خانه دار عمل نیامده است.18

انگیزه های اشتغال زنان
زنان برای اشتغال خارج از خانه انگیزه های مختلفی دارند اما بطور کلی می توان گفت که امروزه اشتغال زنان می تواند به دلایل زیر صورت بگیرد:
اول- آن که بیکاری در خانه و نداشتن یک اشتغال که در ساعات فراغت به آن سرگرم گردد، موجب احساس تنهایی، آرزردگی و ملامت است و زن را به صورت موجود زندانی در حصار خانواده درمی آورد که این خود امری نگران کننده است.
دوم- وجود یک کار و سرگرمی در ساعات فراغت می تواند برای احساس استقلال بیشتر و رهایی از وابستگی شدید مالی به همسر باشد. درست است که شوهر موظف است هزینه های ضروری همسرش را تامین کند، اما برای بسیاری از زنان سخت و ناگوار است که در هر موردی به سوی شوهر دست دراز کنند، به ویژه مواقعی که شوهر اندکی ممسک باشد، وجود یک کار و سرگرمی به هر میزان که درآمدش اندک باشد او را از استقلال مالی نسبی برخوردار خواهد کرد.
سوم- درآمدهای اندک زن که در سایه ی کارهای ولو کوچک حاصل می شود در موارد بسیاری کارساز و حلال مشکل خواهد بود و باعث می شود که گرهی از زندگی گشوده شده و اعضای خانواده از فراغت و آسایش ولو نسبی برخوردار گردد.
چهارم- تمرین کار و کسب درآمد برای روزهای حادثه و پیشامدهای ناگوار زندگی می تواند مفید باشد وزن را از قید وابستگی ها رهایی دهد.19
از جمله انگیزه های دیگر اشتغال می توان به بدست آوردن پایگاه اجتماعی، احساس کفایت و ارزشمندی، دخالت و سهیم شدن در امور خانه و اتخاذ تصمیمات خانواده، رسیدن به استقلال مالی و استفاده از انرژی بالقوه برای ارائه خدمات و دخالت در سرنوشت خود و همنوعان خود اشاره کرد.

معیارها و ضوابط اشتغال زنان
از آنجائیکه از دیدگاه اسلام، اشتغال فقط هدفی اقتصادی نیست، بلکه جزیی از نظام کلی اجتماعی است که در آن باید اهداف معنوی، اخلاقی و دینی فرد و جامعه در جهت تعالی و کمال تامین گردد. اسلام ضوابط و معیارهای کلی اشتغال را بیان کرده، ضوابط ویژه ای هم برای اشتغال زنان وضع نموده است که علاوه بر آن اهداف تحکیم خانواده نیز در نظر بوده است.
طبق ضوابط کلی اشتغال، شغل باید ویژگی هایی مانند حلال بودن درآمد حاصل از شغل یا غیر شغل جایز20 و حلال بودن خود شغل21 و شاخص هایی دیگر مانند آنکه شغل موجب ستم، فساد و ترویج باطل شود، یا در آن شغل اموری نباشد که در شریعت اسلام خوردن ، آشامیدن، ازدواج و مالکیت آن حرام است، را دارا باشد. ضوابط اشتغال بانوان طبق آموزه های دینی عبارتند از:
الف- حجاب و عفاف و عدم اختلاط: رعایت حجاب و پوشش اسلامی از ضروریات دین مبین اسلام است22 و طبق چندین آیۀ قرآن زنان علاوه بر رعایت حجاب، هنگام حضور در اجتماع باید عفاف در نگاه و گفتار و رفتار را نیز رعایت کنند23 و از اختلاط و برخورد با مردان نامحرم بپرهیزند. بنابراین، مشاغلی که سبب از بین رفتن حجاب یا عفاف باشد و یا باعث اختلاط با مردان گردد از دیدگاه اسلام پذیرفتنی نیست.
تعابیر « قالتا لا سنتی حتی یصدر الرعا»24 و «فجاء ته احداهما قمشی علی استحیا»25 در داستان دختران حضرت شعیب (ع) و ملاقات آنان با حضرت موسی (ع) نیز بر پرهیز از اختلاط با مردان و رعایت عفاف و حیا را تاکید می کند.
ب- تعارض نداشتن شغل زن با حقوق شوهر: این ملاک ویژه زنان متأهل است از آنجائیکه در شریعت اسلام برای شوهر حقوقی قرار داده شده است زن ابتدا باید حقوق شوهر خود را بطور صحیح و کامل ادا کند سپس به امر اشتغال خارج از خانه بپردازد.
ریاست شوهر بر خانواده، لزوم تمکین زن در مقابل مرد، اطاعات از شوهر و عدم خروج زن از خانه بدون اجازۀ همسر از حقوق شوهر است. پس اشتغال زن در خارج از خانه نباید تعارضی با این حقوق همسر داشته باشد.
الرجال قوّامون علی النساء بما فضل الله بعضهم علی بعض و بما انفقوا من امرالهم فالصالحات قانتات حافظات للغیب بما حفظ الله
مردان را بر زنان تسلط و حق نگهبانی است به رابطۀ آن برتری که خدا برای بعضی بر بعضی مقرر داشته و هم به واسطه ی آن که مردان از مال خود نفقه دهند، پس زنان شایسته مطیع شوهران و در غیبت آنان حافظ (حقوق آنها) باشند از آن رد که خواهم (حقوق زنان را) حفظ فرموده است. 26
همچنین طبق ماده 1117 قانون مدنی، « شوهر می تواند زن خود را از حرفه یا صنعتی که منافی مصالح خانوادگی یا حیثیان خود یا زن باشد منع کند»27 با توجه به آنکه آرامش، بخشی از اهداف مهم ازدواج در دیدگاه اسلام است: « و من آیاته ان خلق لکم من انفسکم ازواجا لتسکنوا الیها و جعل بینکم موده و رحمه»28 می توان یکی از حقوق شوهر یا خانواده را مغایرت نداشتن شغل زن با آرامش خانواده دانست.
ج- تعارض نداشتن شغل زن با وظیفه مادری: از آنجائیکه یکی از اهداف مهم ازدواج حفظ بقای نسل و تولید مثل است، داشتن فرزند یک مساله مهم در زندگی مشترک است. اصلی ترین بخش مسئولیت مادری در دوران بارداری، شیرخورگی و سال های نخستین مراقبت و تربیت، بر عهده زن می باشد و اشتغال زن نباید با این وظیفه خطیر منافاتی داشته باشد.
امروزه هم در قوانین داخلی و هم در کندانسیون های بین المللی، قوانین چون مرخصی زایمان، نگهداری اطفال و ممنوع بودن اخراج از کار به دلیل بارداری، وضع شده است. بنابراین، نمی توان به وظیفه ی مادری بی توجه بود، بنابراین باید شرایط شغلی زنان و مادران تعدیل گردد و با وظایف مادری هماهنگ شود.
د- تناسب شغل با ویژگی های زنانه: با توجه به تفاوت های زیستی و روانی زن و مرد، اشتغال زنان باید از نظر، نوع و مقدار به گونه ای باشد که با طبیعت خلقتی او سازگار باشد. امام علی(ع) می فرماید:
«لا تملک المراه مت امرها ماجاوز نفسها فان المراه ریحانه و لیست بقهرمانه، بیش از ظرفیت زن در اختیارش مگذار، زیرا زن ریحان(لطیف) است، نه قهرمان»29
شاید تعبیر «معاشرت به معروف » در آیه « وعاشروهن بالمعروف فان کرهتموهن فمسی ان تکرهوا شیئا و یجعل الله فیه خیرا کثیرا»30 بنابر اینکه به مسایل خانوادگی اختصاص نداشته باشد، رعایت تناسب و سازگاری را بیان می کند. علامه طباطبایی در تفسیر این آیه می فرماید:
خدای متعال در کتابش بیان کرده که همه مردم از زن و مرد، فروع اصل انسانی واحدی و اجزای طبیعت یگانه بشری اند که برای تحقق جامعه به همه آنان نیاز است و این امر مخالفتی ندارد با اینکه هر یک از این دو گروه را با ویژگی هایی اختصاص داده است، مانند اختصاص نوع مردان را به شدت و قوت و اختصاص طبیعت زنان به نرمی و عواطف، زیرا طبیعت انسان در حیات تکوینی و اجتماعی اش همان گونه که نیازمند بروز شدت و قوت است به جریان مهرورزی و رحمت نیز محتاج است…31
مقایسه الگوی اشتغال زنان
بررسی ساختار اشتغال زنان بر مبنای سه بخش عمده فعالیت (کشاورزی، صنعت و خدمات) در ایران نشان می دهد که در سال 1375، 7/16 درصد زنان در بخش کشاورزی (شامل زراعت، شکار، ماهیگیری) و 5/34 درصد در بخش صنعت ( شامل استخراج معدن، صنعت، تامین برق و گاز و آب و ساختمان) و 8/45 درصد در بخش خدمات و بالاخره 3 درصد در فعالیتهای طبقه بندی نشده اشتغال دارند.32
از نکات قابل توجه این است که در بخش خدمات بیشترین تمرکز در گروههای آموزشی و بهداشت و مددکاری است ما اکنون آنچه در تحولات اخیر اشتغال زنان به چشم می خورد، استقبال و گرایش زنان به تحصیل در رشته های فنی و حرفه ای و در نهایت دسترسی به مشاغل تخصصی و فنی و مهندسی است که در گذشته در قلمرو مردان بوده است.
در گذشته زنان بیشتر در مشاغلی همچون معلمی، مدرسی، پزشکی و دانپزشکی و پرستاری از یک سو و قالی بافی، گلیم بافی و خیاطی و کارگری در بخش کشاورزی متمرکز بوده اند و این تمرکز زنان شاغل ایرانی در بخش های آموزشی و بهداشت موید نظریه های جنسیتی است که بر گرایش زنان به جذب در مشاغل زنانه که انعکاسی از نقش های خانگی آنان است تاکید دارد.
اما امروزه شاهد نوعی تغییر در علاقه ی زنان در امر انتخاب شغل می باشیم بطوریکه زنان در مقایسه ی الگوی اشتغال امروز ما همراه با رشد تحصیلات خود به دنبال مشاغلی نظیر مشاغل سیاسی و اجرایی و نظامی شده اند و جایگاه اجتماعی خود را ارتقا بخشیده اند و امروزه می بینیم که زنان در عالی ترین مرکز تصمیم گیری کشور یعنی مجلس شورای اسلامی و نیز در سمت وزیری مشغول به فعالیت شده اند.
کلام آخر

از آن جا که ارکان اجتماع براساس مهندسی خلقت بر دوش دو جنس زن و مرد نهاده شده است بنابراین حضور بانوان در فعالیت های اجتماعی و فرهنگی برای رشدو تکامل خود جامعه و خانواده از ارزش بالایی برخوردار است و حذف زنان از صحنه های اجتماعی در حقیقت حرف نیمی از جامعه ی انسانی می باشد که نتیجه آن صدمه ای خسارت بار به اهداف نظام اسلامی خواهد بود.
بنابراین باید زمینه اشتغال و مشارکت متناسب با شئونات زن مسلمان را با حفظ حریم الهی، عفاف و تقوی برای زنان فراهم کرد، چنان چه مقام معظم رهبری فرموده اند: « زن و مرد هر یک در قلمرو زندگی اختصاصی خود، وظایف خاصی را بر عهده دارند و در قلمرو زندگی اجتماعی باید وظایف و مسئولیت مشترکی را از طریق اعمال توانایی خود انجام دهند»
البته باید توجه داشت که خانواده مرکز ثقل و قلب جامعه و محور اصلی اجتماع است. خانواده جایگاه شناخت مفهوم عشق الهی، مودت بین افراد، اصلاح نگرش ها و مهارست برای زندگی اجتماعی است. بر همین اساس زنان ایفای وظیفه ی خطیر خویش را در تربیت انسان ها کمتر از حضور در صحنه های اجتماعی و اشتغال نمی دانند.
لذا ایجاد تعادل و توازن در اینگونه مسئولیت ها و ایفای مناسب آن ها ضروری می باشد، تا انجام یک مسئولیت به انجام امر دیگر لطمه وارد نسازد و این مساله مستلزم وجود عوامل و پارامترهایی نظیر امکان انجام مسئولیت های چندگانه توسط زنان است، به گونه ای که بتوانند هر دو نقش خویش را ایفا نمایند و در صورت عدم امکان انجام همزمان مسئولیتهای بیرون و درون منزل، با بازشناسی و تشخیص مصالح، ارجحیت را در انجام نقش مادری قرار دهند.

پی نوشت:

1- حسن، عمید، فرهنگ عمید، چاپ بیست و ششم، تهران، انتشارات امیرکبیر، 1382، ج اول، ص 169
2- همان، ج2، ص 1602
3- محمدتقی، مجلسی، بحارالانوار، بیروت، موسسه الوفاء، 1404 ق، ج 16، ص 9 و ج 24، ص 264
4- فهمیه، ملک زاده، نقش اشتغال زنان در توسعه و تعدد نقش ها، فصلنامه تخصصی فقه و حقوق خانواده، شماره 49، 1387، ص 70
5- جمعه: 10
6- محمدحسین، طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ترجمه ی محمدباقر موسوی همدانی، بی جا، بنیاد علمی و فکری علامه طباطبایی، 1363، ج 19، ص 553
7- هود: 61
8- قصص: 23
9- نساء: 32
10- محمدباقر، مجلسی، بحارالانوار، بیروت، موسسه الوفاء، 1403 ه ق، ج 23، ص 6
11- اکرم، عبدی، اشتغال زنان و نقش آن در تکامل جامعه، پایان نامه سطح دو (کارشناسی)، کرج حوزه علمیه فاطمیه، 1386؛ خلاصه متن ص 52-47
12- زهره، خسروی، نقش تاهل و اشتغال بر خود پنداری زنان ایرانی، مجموعه مقالات همایش زن در یافته های نوین پژوهش، پژوهشکده زنان، ص 112
13- اکرم، عبدی، ص 25
14- همان، ص 34
15- سیمین دخت، بهزادپور، زن در توسعه مفاهیم اسلامی، چاپ اول ، تهران، انتشارات خرداد، 1378، ص 62
16- همان، ص 63
17- همان، ص 64
18- بتول، محتشمی، اشتغال و باید و نبایدها، شورای فرهنگی اجتماعی، شماره 4، 1378، ص 83
19- اکرم، عبدی، ص 25
20- حر، عاملی، وسایل الشیعه، بیروت، احیاء التراث العربی، ج 12، باب 23، ابواب مقدمات تجارت، ص ص 42 و 43
21- حر، عاملی، ج 12، باب 1؛ ابواب مایکتسباله ( تحریم التکسب بانواع المحرمات)
22- نور: 31؛ احزاب: 53 و 59
23- نور:31؛ احزاب: 35-30
24- قصص: 23
25- قصص 25
26- نساء: 34
27- روم: 21، اعراف : 189
28- نهج البلاغه، ترجمه مصطفی زمانی، چاپ اول، تهران، انتشارات برهان، 1370؛ نامه 31
29- نساء: 19
30- محمدحسین، طباطبایی، ج 4، ص 253
31- بتول، محتشمی، ص 87

فهرست منابع
1- القرآن کریم، ترجمه مهدی الهی قمشه ای، چاپ یازدهم، تهران، پیام آزادی، 1387
2- نهج البلاغه، ترجمه مصطفی زمانی، چاپ اول، تهران، برهان، 1370
3- بهزادپور، سیمین دخت، زن در توسعه مفاهیم اسلامی، چاپ اول، تهران، انتشارات خرداد 1378
4- طباطبایی، محمدحسین، المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی همدانی، بی جا، بنیاد علمی و فکری علامه طباطبایی، 1363
5- عاملی، حر، وسائل الشیعه، بیروت، احیاء التراث العربی، جلد 12
6- عمید، حسن، فرهنگ عمید، چاپ بیست و ششم، تهران، امیرکبیر 1382
7- مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، موسسه الوفاء، 1403 هجری قمری، جلد 23
8- آذربایجانی، مسعود، اسلام و اشتغال زنان ، فصلنامه تخصصی طهورا، موسسه آموزش عالی شهیده نبت الهدی ، شماره 4، 1388
9- خسروی، زهره، نقش تأهل و اشتغال بر خود پنداری زنان ایرانی، مجموعه مقالات همایش زن در یافته های نوین پژوهش، پژوهشکده زنان، ص 112
10- محتشمی، بتول، اشتغال زنان و بایدها و نبایدها، شورای فرهنگی اجتماعی، شماره 4، 1378
11- ملک زاده، فهیمه، نقش زنان در توسعه و تعدد نقش ها، فصلنامه تخصصی فقه و حقوق خانواده، شماره 49، 1387
12- عبدی، اکرم، اشتغال زنان و نقش آن در تکامل جامعه، پایان نامه سطح دو (کارشناسی) کرج، حوزه علمیه فاطمیه (س)، 1385