حضرت امام سجاد (علیه السّلام) پیام آور واقعه عاشورا، طرح و زمینه های فرهنگی شیعه را پس از شهادت مظلومانه حضرت امام حسین (علیه السّلام) به مدت سی و چهار سال چنان با ظرافت و دقتی پی ریزی و تدوین نمودند که نه تنها در آن خفقان آموزه های توحیدی، ایمانی و عاشورایی کمرنگ نشد بلکه روز به روز اهداف حضرت امام حسین (علیه السّلام)  بیشتر درخشید و جلوه گر شد.

یکی از بارزترین فرهنگ سازیهایی که در پیوند شیعیان با واقعه عاشورا صورت پذیرفت ساختن مهر از تربت کربلا بود. برای اولین بار حضرت امام سجاد (علیه السّلام) بر تربت کربلا نماز خواندند و به شیعیان دستور دادند که بر تربت کربلا سجده نمایند و بدین ترتیب قلوب شیعیان را در هر نماز متوجه حضرت امام حسین (علیه السّلام) و واقعه عاشورا نمودند.

حضرت امام زین العابدین (علیه السّلام) بیان دعا را به عنوان قالبی برای ارتباط بنده و معبود و روزنه ای به سمت معارف وحیانی برای گسترش معارف شیعی در آن برهه انتخاب نمودند. عرصه دعا برای تعلیم مباحث توحیدی و شناخت خداوند متعال، معرفی جایگاه خاندان وحی و در واقع امام شناسی قالب بسیار مناسبی بود. البته توجه به دعا در زمان حیات رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) و به کارگیری آن برای تربیت افراد از زمان حضرت امیر المومنین (علیه السّلام) بنیان نهاده شد. پس از  شهادت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) خلیفه اول حدیث را عامل اختلاف معرفی نمود و نقل و نگارش حدیث را منع نمود. عبدالکریم شهرستانی در کتاب الملل و النحل می نویسد: «بزرگترین اختلافی که در بین مسلمانان به وجود آمد اختلاف در مسأله امامت و رهبری بود چرا که در اسلام هیچ شمشیری جهت یک اصل مذهبی - آن هم در هر دوره - از نیام کشیده نشده همانند شمشیری که جهت اصل امامت بیرون شده است.»(1)

به این علت که مسلمانان درباره جانشینی پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) دچار اختلاف شدند و احادیث زیادی درباره فضایل حضرت امیرالمومنین و خاندان وحی (علیهم السّلام) و جانشینی بلافصل پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) وجود داشت؛ غرض ورزان حدیث را عامل تشدید اختلاف معرفی کردند و در مدت حکومت خلفای سه گانه و پس از آن در زمان معاویه به شدت سیاست منع حدیث پیگیری شد و از نشر سخنان و احادیث پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) و اهل بیت عصمت (علیهم السّلام) جلوگیری به عمل آمد.

با توجه به جایگاه ویژه دعا در تعالیم نبی مکرم اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم)، حضرت امیرالمومنین و حضرت امام سجاد (علیهما السّلام) در دوران اختناق این قالب را برای عرضه معارف وحیانی انتخاب نمودند.

همان گونه که پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) در صحنه های سخت نبرد علیه کفار مانند جنگهای احد، احزاب، حنین، خیبر و وادی القری دعاهایی را ایراد فرمودند؛(2) حضرت مولی الموحدین امیرالمومنین (علیه السّلام) نیز دعا را برای تعلیم و تربیت شاگردان ممتاز مکتب اهل بیت (علیهم السّلام) برگزیدند. از معروفترین این دعاها دعای کمیل است با مضامین والای تربیتی و دینی که حضرت امیرالمومنین (علیه السّلام) به کمیل نخعی آموختند. همچنین دو دعای گرانقدری حضرت که به اویس قرنی آموختند که یکی به دعای یمانی شهرت دارد.(3)

مناجات شعبانیه با مضامین والای آن نیز از جمله ادعیه ای است که از حضرت امام علی (علیه السّلام) به یادگار مانده است. دعای حضرت امیرالمومنین (علیه السّلام) در یوم الهریر جنگ صفین و دعایی دیگر در جنگ صفین را نیز می توان نام برد.(4) در بحبوحه جنگ زمانی که توجه و قلوب یاران حضرت علی (علیه السّلام) متوجه ایشان بود، حضرت بیان دعا را برگزیدند تا به یاران خاص خویش و شیعیان پس از ایشان هم درس توحید دهند و هم با توجه به مضامین والای دعاها اهمیت و ارزش دعا را آموزش دهند.

البته در این جا اهمیت و ارزش دعای مأثور که واژگان آن را معصومی با شناخت بی مانند از پروردگار و احاطه به معارف وحیانی و الهی برگزیده و مفاهیم را در قالب دعا عرضه نموده است قابل تأمل است. ادعیه مأثور در واقع صفحاتی است از علوم نبوی و وحیانی که با لطف و کرم پروردگار به دست ما رسیده است.

این طرز تعلیم و ترویج فرهنگ شیعی در فرزندان حضرت امیرالمومنین (علیه السّلام) ادامه یافت و از آن جمله می توان دعای عرفه حضرت سید الشهدا (علیه السّلام) و دعای سمات از حضرت امام محمد باقر (علیه السّلام) را یاد کرد و نمود کامل آن در ادعیه های مأثور از حضرت امام سجاد (علیه السّلام) در صحیفه سجادیه و برخی دعاهای دیگر حضرت امام زین العابدین (علیه السّلام) مانند دعای قنوت حضرت امام زين العابدين (علیه السّلام) برای برطرف شدن ظلم و ستم از جهان‏(5)، دعای ابوحمزه ثمالی و خمس عشر دیده می شود.

بعد از واقعه عاشورا و بر ملا شدن چهره بنی امیه برای مردم، به دستور حاکمان آن زمان، حضرت امام سجاد و نزدیکان ایشان (علیهم السّلام) را در تنگنا قرار دادند تا از افشاگریهای بیشتر ظلم و ستمهای آنان بر خاندان رسالت (صلی الله علیه و آله و سلم) در واقعه عاشورا و در نتیجه فروپاشی حکومت خود جلوگیری کنند. در این شرایط حضرت امام سجاد (علیه السّلام) بیان دعا را برای ظلم ستیزی و گسترش فرهنگ و اعتقاد شیعی انتخاب کردند. صحیفه سجادیه با پنجاه و چهار دعا سبب نهادینه شدن فرهنگ دعا در بین شیعیان گردید. سیر تعلیم و رواج فرهنگ شیعی به صورت دعا و زیارت بین سلاله پاک پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) ادامه یافت. در هر دوره ای که اختناق حاکمان بر امامان معصوم شیعیان (علیهم السّلام) بیشتر گردید؛ ادعیه و زیارتهای پر معنا و حاوی نکات تعلیمی توسط ائمه هدی (علیهم السّلام) ایراد شده است. یکی از بهترین نمونه این ادعیه از زیارت جامعه کبیره می توان یاد کرد که از حضرت امام هادی (علیه السّلام) در دوره اختناق حاکمیت متوکل عباسی (لعنه الله) نقل شده است.

آموزه های وحیانی حضرت امام سجاد (علیه السّلام) در صحیفه سجادیه با هدف تعلیم و گسترش فرهنگ شیعی به بخشها مختلفی قابل تقسیم است که از جمله می توان به موارد زیر اشاره کرد:

چگونگی نیایش و ایجاد ارتباط بنده با خداوند: دعای اول، دعای ششم، دعای دهم، دعای سی و هفتم.

وصف فضایل حضرت محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) و خاندان مطهر ایشان: دعای دوم.

دعاهایی برای زندگی روزمره: دعای هفتم در کارهای مهم، دعای پانزدهم در هنگام بیماری، دعای نوزدهم در طلب باران، دعای بیست و نهم در تنگ شدن روزی، دعای سیام در یاری خواستن برای پرداخت وام.

 دعاهایی در تعلیم بندگی و خاکساری در برابر خداوند: دعای پنجاه و یکم در تضرع و خاکساری، دعای سی و یکم در توبه، دعای سی و پنجم در مقام رضا به قضای الهی.

دعاهای حضرت با توجه به ایام یا مناسبتهای خاص: دعای چهل و سوم در دیدن هلال ماه، دعای چهل و چهارم هنگام ورود به ماه رمضان، دعای چهل و پنجم برای پایان ماه رمضان، دعای چهل و هفتم دعای حضرت در روز عرفه، دعای چهل و هشتم دعای حضرت در روز عید قربان و جمعه، دعای چهل و ششم دعای حضرت در روز فطر و جمعه.

دعاهای مأثور حضرت زین العابدین و دیگر ائمه معصومین (علیهم السّلام) برای مناسبتها و ایام خاصی که دارای پیام ویژه و فضیلتهای خاصی هستند؛ سبب گردید تا این ایام برای شیعیان متمایز شود و بزرگترین آسیبی که ممکن است در جوامع بشری گریبانگیر افراد شود یعنی غفلت و بی توجهی به مسایل دینی برطرف گردد و با اهتمام به خواندن این دعاها و توجه به مضامین والای آن در سالیان متمادی مفاهیم ناب مباحث توحیدی، عبادی و امام شناسی نسل به نسل منتقل گردد. بدین ترتیب ائمه هدی (علیهم السّلام) با انتخاب بیان دعا نه تنها فرهنگ شیعی را به شیعیان همعصر خویش تعلیم دادند بلکه این گنجینه را برای شیعیان پس از خویش نیز به یادگار گذاشتند.

 

پانوشت

(1) شهرستانی، جلد1، صفحه 30 به نقل از تاریخ عمومی حدیث، صفحه 93 - 92    

(2) ر.ک. مهج الدعوات و منهج العبادات ، صفحات 75 – 69

(3) ر.ک. مهج الدعوات و منهج العبادات ، صفحات 103 - 111

(4)ر.ک. مهج الدعوات و منهج العبادات ، صفحات 102 – 97

(5)ر.ک. مهج الدعوات و منهج العبادات، صفحه 49 – 50 - صحیفه مهدیه، صفحات 146 - 148

 

منابع

-       تاریخ عمومی حدیث، مجید معارف، تهران، کویر، 1388

-       صحیفه سجادیه، حضرت امام علی بن الحسین (علیه السّلام)

-       صحیفه مهدیه، سید مرتضی مجتهدی سیستانی، مصحح و ترجمه محمد ظریف، محمد حسین رحیمیان، بی جا، الماس، 1386

-       مهج الدعوات و منهج العبادات‏، على بن موسى‏ ابن طاووس، محقق و مصحح: ابوطالب كرمانى و محمد حسن‏ محرر، قم‏، دار الذخائر، 1411 ق‏.