یکی از مباحثی که اغلب از نظر برخی نویسندگان و مرثیه سرایان دور مانده است نقش ارشادی حضرت امام سجاد (علیه السّلام) و کفالت اهل بیت (علیهم السلام) در وقایع پس از عاشورا است. اگر چه مصایب روز عاشورا طاقت فرسا بود و تحمل آن برای بازماندگان عاشورا به خصوص حضرت زینب (سلام الله علیها) بسیار سخت و دشوار بوده است اما قطعا حضور امام زین العابدین (علیه السّلام) در کنار ایشان تسلی دهنده و آرامشبخش وجود مبارک حضرت زینب و دیگر مخدرات حرم و خاندان عصمت (علیهم السّلام) بوده است.

در این مجال در دو بخش به تشریح این مطلب خواهیم پرداخت: بخش اول؛ نقش حضور امام معصوم در آرامش و تسلای خاطر خاندان نبوت (علیهم السّلام) و بخش دوم؛ نقش حضرت امام سجاد (ع) در تسلای خاطر خاندان عصمت (علیهم السلام) در حوادث پس از عاشورا.

1.حضور امام معصوم سبب آرامش و تسلای خاطر اهل بیت عصمت و طهارت (علیهم السّلام)

حضور امام معصوم در کاروان اهل بیت (علیهم السّلام) از کربلا به کوفه و از کوفه به شام و از شام تا مدینه قطعا تاثیرات بسیاری در روحیه و تسلای خاطر مخدرات این خاندان (علیهم السّلام) داشته است که شناخت امام معصوم می تواند به درک این مطلب کمک کند.

برای روشن شدن مطلب به چند حدیث درباره شناخت امام معصوم اشاره می کنیم:

در کتاب الاختصاص آمده است حضرت امام علی بن موسی الرضا (عليه السّلام) نقل كردند که حضرت امام صادق (عليه السّلام) فرمودند: حجت خدا بر مردم تمام نمي شود مگر به وسيله امام زنده‏اى كه شناخته شود. (1)

با استناد به این حدیث می توان دریافت که حضرت زین العابدین (عليه السّلام) حجت خدا بر خلق، در میان خاندان عصمت (علیهم السّلام) چون نقطه ثقل و تکیه گاهی محکم حضور داشتند.

حَدَّثَنَا يَعْقُوبُ بْنُ يَزِيدَ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنِ ابْنِ أُذَيْنَةَ عَنْ بُرَيْدٍ الْعِجْلِيِّ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ (علیه السّلام)‏ فِي قَوْلِ اللَّهِ‏ إِنَّما أَنْتَ‏ مُنْذِرٌ وَ لِكُلِّ قَوْمٍ هادٍ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله) الْمُنْذِرُ وَ فِي كُلِّ زَمَانٍ مِنَّا هاديا [هَادٍ] يَهْدِيهِمْ إِلَى مَا جَاءَ بِهِ نَبِيُّ اللَّهِ ثُمَّ الْهُدَاةُ مِنْ بَعْدِ عَلِيٍّ ثُمَّ الْأَوْصِيَاءُ وَاحِداً بَعْدَ وَاحِدٍ.

در کتاب البصائر نقل شده است حضرت امام محمد باقر (عليه السّلام) در مورد تفسير آيه‏ «إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرٌ وَ لِكُلِّ قَوْمٍ هادٍ) (سوره مبارکه رعد، آیه 7) فرمودند: «پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) منذر است و در هر زمانى يك هادى و راهنما از خانواده ما هست كه آنها را به دستورات پيامبر راهنمایى مي كند، هاديان بعد از پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) عبارتند از علي بن ابى طالب (عليه السّلام) سپس جانشينان ایشان يكى پس از ديگرى.» (2)

وَ عَنْهُ عَنِ الْحُسَيْنِ عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَيْدٍ وَ فَضَالَةَ عَنْ مُوسَى بْنِ بَكْرٍ عَنِ الْفُضَيْلِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنْ قَوْلِ اللَّهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى‏ إِنَّما أَنْتَ‏ مُنْذِرٌ وَ لِكُلِّ قَوْمٍ هادٍ قَالَ كُلُّ إِمَامٍ هَادٍ لِلْقَرْنِ الَّذِي هُوَ فِيهِمْ.

از همان منبع نقل شده است فضيل گفت: از حضرت امام صادق (عليه السّلام) در مورد آيه‏ «إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرٌ وَ لِكُلِّ قَوْمٍ هادٍ» پرسيدم؛ فرمودند: «هر امامى هادى و راهنماى قرن خويش است براى مردمى كه در آن قرن زندگى مي كنند.» (3)

بنابر این احادیث حضرت امام سجاد (عليه السّلام) شخصیتی که هادی و راهنمای شیعیان و تمامی مردمان روی زمین در عصر خویش است، در کاروان بازماندگان عاشورا حضور دارند و واضح و مبرهن است که چه نقش مهم و موثری در کفالت، هدایت و راهنمایی خاندان نبوت (علیهم السّلام) در این وقایع سخت بر عهده داشتند.

أَخْبَرَنَا أَبُو عُمَرَ، قَالَ: حَدَّثَنَا أَحْمَدُ، قَالَ: حَدَّثَنَا جَعْفَرُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ نَجِيحٍ الْكِنْدِيُّ، قَالَ: حَدَّثَنَا حَسَنُ بْنُ حُسَيْنٍ، قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو حَفْصٍ الصَّائِغُ، قَالَ أَبُو الْعَبَّاسِ هُوَ عُمَرُ بْنُ رَاشِدٍ، أَبُو سُلَيْمَانَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ (عَلَيْهِمَا السَّلَامُ) فِي قَوْلِهِ‏ «ثُمَّ لَتُسْئَلُنَّ يَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعِيمِ» قَالَ: نَحْنُ مِنَ النَّعِيمِ. وَ فِي قَوْلِهِ: «وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِيعاً» قَالَ: نَحْنُ الْحَبْلُ.

در امالى ابو حفص صائغ نقل کرده است حضرت امام صادق (عليه السّلام) درباره آیه «ثُمَّ لَتُسْئَلُنَّ يَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعِيمِ: پس در آن روز شما از نعمتهاى دنيوى بازخواست مى‏شوید.» (سوره مبارکه تکاثر، آیه 8) فرمودند: ما جزء آن نعمتها هستیم و درباره این قول خداوند متعال «وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِيعاً» (سوره آل عمران، آیه 103) فرمودند: «ما آن ریسمان هستيم.» (4)

به روشنی حدیث گویای نقش کلیدی و بی همتای حضرت امام سجاد (علیه السّلام) در بین خاندان عصمت (علیهم السلام) می باشد. حضرت زین العابدین(علیه السّلام) امام معصومی است که حبل الله و ریسمان محکم الهی است و وجود ایشان در کاروان راهی کوفه و شام بسیار مغتنم، تسلا بخش و هدایتگر بوده است.

قال محمّد بن العبّاس (رحمه اللَّه) حدّثنا عبد الله بن همام عن عبد الله بن جعفر عن إبراهيم بن هاشم عن محمّد بن خالد عن الحسن بن محبوب عن الأحول عن سلام بن المستنير قال: سألت أبا جعفر(عليه السّلام) عن قول اللَّه عزّ و جلّ كُلُّ شَيْ‏ءٍ هالِكٌ‏ إِلَّا وَجْهَهُ‏. قال: نحن و اللَّه وجهه‏ الّذي قال و لن يهلك إلى يوم القيامة، بما أمر اللَّه به من طاعتنا و موالاتنا. فذلك وجه اللَّه‏ الّذي قال: كُلُّ شَيْ‏ءٍ هالِكٌ إِلَّا وَجْهَهُ‏ و ليس منّا ميّت يموت، إلّا و خلفه عاقبة منه إلى يوم القيامة.

سلام بن مستنير گفت از حضرت امام محمد باقر (عليه السّلام) درباره آیه «كُلُّ شَيْ‏ءٍ هالِكٌ إِلَّا وَجْهَهُ» پرسيدم‏ فرمودند: به خدا قسم ما وجه الله هستيم كه گفته شده تا روز قيامت پايدار است امرى كه خداوند در مورد فرمانبردارى و ولايت از ما نموده است. پس این معنى وجه اللهى كه فرمود كُلُّ شَيْ‏ءٍ هالِكٌ إِلَّا وَجْهَهُ‏ تا روز قيامت هر كدام از ما از دنیا برود يك نفر از فرزندان او جانشين او مى ‏شود.(5)

در این حدیث به وجه الله بودن امام اشاره شده است. پس باید تامل کرد حضور وجه الله در کاروان داغدیدگان عاشورا قطعا نقشی تسلّا دهنده و ارشاد کننده در بین اهل کاروان دارد.

در توحيد صدوق مروان بن صباح از حضرت امام صادق (عليه السّلام) نقل کرده است که فرمودند: خداوند ما را به بهترين وجه آفريد و بهترين صورت را مى‏بخشيد ما را نماينده خود ميان مردم قرار داد و زبان گويا ميان خلق و دست گشاده به رأفت و رحمت و وجهى كه از آن جانب به خدا نزديك شوند و بابى كه به سوى خدا است و گنجينه‏ها در آسمان و زمين به بركت ما درخت ميوه مي دهد و ميوه‏ها قابل استفاده مى‏شود و جويها جارى مي گردد و به بركت ما باران از آسمان مى‏بارد روئيدنيها مي رويد به وسيله عبادت و پرستش ما مردم‏ خداپرست شدند اگر ما نبوديم مردم خدا پرست نمى‏ شدند.(6)

با استناد به این حدیث حضرت امام زین العابدین (علیه السّلام) در میان کاروان خاندان عصمت وجودی است که همه رحمتها و رأفتها، همه برکتها و شوکتها از ایشان ساطع شده و در میان مردم روی زمین قسمت می گردد. بنابراین حضور حضرت و وجود کفیلی چون ایشان قطعا نقش یگانه و تعیین کننده ای در آرامش و هدایت خاندان نبوت (علیهم السّلام) نسبت به وظیفه ای که در آن زمان عهده دار بوده اند؛ داشته است.

در دعای جامعه کبیره حضرت امام هادی (علیه السّلام) درباره صفات امام معصوم فرموده اند:

السَّلاَمُ عَلَيْكُمْ يَا أَهْلَ بَيْتِ النُّبُوَّةِ وَ مَوْضِعَ الرِّسَالَةِ وَ مُخْتَلَفَ الْمَلاَئِكَةِ وَ مَهْبِطَ الْوَحْيِ وَ مَعْدِنَ الرَّحْمَةِ: سلام بر شما اى خاندان نبوت و موضع ودايع رسالت و محل نزول ملايك و هبوط انوار وحى خدا و معدن رحمت حق.

ائمه معصومین (علیهم السلام) معدن رحمت و پیامبر(صلی الله علیه و آله) رحمه للعالمین هستند و بسیار بدیهی است وجود امام زین العابدین (علیه السلام)، معدن رحمت و رأفت، در کنار اهل بیت داغدار عصمت و طهارت (علیهم السّلام) سبب آرامش وجود ایشان میگردد.

السَّلاَمُ عَلَى أَئِمَّةِ الْهُدَى وَ مَصَابِيحِ الدُّجَى وَ أَعْلاَمِ التُّقَى وَ ذَوِي النُّهَى وَ أُولِي الْحِجَى‏ وَ كَهْفِ الْوَرَى وَ وَرَثَةِ الْأَنْبِيَاءِ وَ الْمَثَلِ الْأَعْلَى وَ الدَّعْوَةِ الْحُسْنَى:  سلام بر شما امامان و راهنمايان طريق هدايت و چراغهاى تاريكيهاى امت و پرچمداران علم و تقوى و خردمندان بزرگ و صاحبان عقل كامل و پناه خلق عالم و وارثان پيغمبران حق و مثل اعلاى الهى و صاحب دعوت به بهترين كمال و نيكوترين اعمال.

از مهمترین صفات امام معصوم و پیرو آن صفت حضرت امام سجاد (علیه السّلام) که در بین کاروان عصمت و طهارت (علیهم السّلام) می تواند تسلی بخش باشد این صفت است که امام معصوم چراغ امت در تاریکیها و پناه خلق عالم است. بنابراین قابل تصور است وجود کهف حصین و پناهگاه امین تمام مخلوقات عالم تا چه اندازه نقش موثری در کاروان مصیبت دیده عصمت و طهارت (علیهم السّلام) داشته است. کاروانی که با این معانی و جایگاهها ناآشنا نیستند و سالها در سایه سار امام معصوم زیسته اند.

 

2.نقش حضرت امام سجاد (ع) در  تسلای خاطر خاندان عصمت (علیهم السلام) حوادث پس از عاشورا

مقتل نویسان اهتمامی درباره نقش حضرت امام سجاد (علیه السّلام) در رهبری و تسلا بخشی کاروان بازماندگان واقعه عاشورا (علیهم السّلام) نداشتند و گزارشهای زیادی در این باره نقل نشده است و نقش تسلابخشی و ارشادی حضرت امام سجاد (علیه السّلام) و بر عهده داشتن کفالت خاندان عصمت و طهارت (علیهم السّلام) بارز و مشخص نگردیده است. یکی از مهمترین دلیلها این است که بسیاری از راویان شیعه و معتقد به امامت حضرت امام سجاد (علیه السّلام) نبودند. بدین دلیل گزارههای اندکی درباره نقش کلیدی حضرت در این برهه زمانی به دست ما رسیده است.

اولین نقش مهم و کلیدی حضرت امام سجاد (علیه السّلام) در واقعه به آتش کشیدن خیمهها مشخص میگردد، در اولین ساعاتی که ایشان به عنوان امام اهل زمین در خیمههای در حال سوختن با حالت نزار و بیمار حضور دارند. طبق نقل برخی از مقاتل پس از اینکه خیمه ها را به آتش کشیدند حضرت زینب (علیها السّلام) به خدمت حضرت امام زین العابدین (علیه السّلام) میرسد و از ایشان چارهجویی مینماید. حضرت امام سجاد (علیه السّلام) میفرماید: «علیکنّ بالفرار» اهل بیت (علیهم السّلام) همگی از خیمه بیرون می روند اما حضرت زینب (سلام الله علیها) درون خیمه در حال سوختن کنار حضرت امام سجاد (علیه السلام) می ماند تا جان ایشان را نجات دهد.(7)

از این واقعه واضح و آشکار می گردد که در حادثه رعب آور به آتش کشیدن خیمه ها عقیله بنی هاشم (علیها السلام) به اول کسی که رجوع کرده و تعیین تکلیف می نماید، امام سجاد (علیه السّلام) امام حی زمان خویش است.

به گزارش مقاتل پس از ورود خاندان حضرت سید الشهدا (علیهم السّلام) از کربلا به کوفه حضرت زینب (سلام الله علیها) خطبه ای خواندند و کوفیان را نکوهش و سرزنش کردند و از خون به دل نمودنها و داغ به جگر کردنهای کوفیان به اتفاق ابن زیاد و یزید بر دل اهل بیت عصمت و طهارت (علیهم السلام) سخن گفتند. در این هنگام حضرت امام سجاد (علیه السّلام) عمه خویش را به آرامش و سکوت فرا خواندند و حضرت زینب (سلام الله علیها) نیز سکوت اختیار کردند و حضرت سجاد (علیه السّلام) چادری بنا کردند و زنان را از شتران و چارپایان پیاده نمودند.

«پس علي بن الحسين (عليه السلام) فرمود: اي عمه خاموش باش! باقيماندگان را بايد از گذشتگان عبرت گيرند و تو به حمد الله ناخوانده دانايي و نياموخته خردمند و گريه و ناله رفتگان را باز نمي‏گرداند. آن گاه آن حضرت از مرکب فرود آمد و چادري زدند؛ او زنان را فرود آورد و داخل چادر شد.» (8)

گزارش دیگری که در مقاتل آمده است در زمانی است که خاندان وحی (علیهم السّلام) را به مجلس یزید (لعنه الله) بردند. 

« وَ رُوِيَ‏ [ِفي كِتَابِ الْأَحْمَرِ] أَنَّهُ قَالَ لِزَيْنَبَ تَكَلَّمِي فَقَالَتْ هُوَ الْمُتَكَلِّمُ فَأَنْشَدَ السَّجَّادُ

لَا تَطْمَعُوا أَنْ تُهِينُونَا فَنُكْرِمَكُمْ        وَ أَنْ نَكُفَّ الْأَذَى عَنْكُمْ وَ تُؤْذُونَا

وَ اللَّهُ يَعْلَمُ أَنَّا لَا نُحِبُّكُمْ                 وَ لَا نَلُومُكُمُ أَنْ لَا تُحِبُّونَا»

ترجمه: در کتاب احمر روايت شده است: يزيد(لعنه الله علیه) به حضرت زينب كبری (سلام الله علیها) گفت: سخن بگو! فرمودند: سخن گفتن وظيفه على بن الحسين (علیه السّلام) است. امام سجاد (عليه السّلام) اين شعر را انشاد كرد:

شما اين طمع را نداشته باشيد كه به ما اهانت كنيد و ما شما را گرامى بداريم ولو این که ما از اذيت شما خوددارى كنيم و شما ما را اذيت كنيد.

خدا مي‌داند كه ما شما را دوست نداريم و شما را بدين جهت كه ما را دوست نداريد ملامت نمى‏كنيم.(9)

 اگرچه حضرت زینب (سلام الله علیها) در مجلس یزید (لعنه الله) ساکت نماندند و خطبه خواندند و بیعدالتی و بی دینی او را بر ملا کردند اما از گزارش اخیر به خوبی نقش ارشادی و حمایتی حضرت امام سجاد (علیه السّلام) از کاروان مصیبت دیده عاشورا (علیهم السّلام) مشخص می گردد.

 

پانویسها

(1)ترجمه بحار الانوار بخش امامت، جلد اول، صفحه 4

(2) بصائر الدرجات في فضائل آل محمد صلى الله عليهم، جلد اول، صفحه  29 - ترجمه بحار الانوار بخش امامت، جلد اول، صفحه 4

(3) بصائر الدرجات في فضائل آل محمد صلى الله عليهم، جلد اول، صفحه30 -  ترجمه بحار الانوار بخش امامت، جلد اول، صفحه 4

(4) الأمالي طوسی، ص272 - ترجمه بحار الانوار بخش امامت، جلد دوم، صفحه 73

(5) تفسير كنز الدقائق و بحر الغرائب، جلد دهم، صفحه113 - ترجمه بحار الانوار بخش امامت، جلد دوم،  صفحه 165

(6) ترجمه بحار الانوار بخش امامت، جلد دوم، صفحه 169

(7)موسوعة الامام الحسين(عليه‏السلام)، جلد پنجم، صفحه 213 – 214 - المازندراني، معالي السّبطين، جلد دوم، صفحات 87، 88- 89 - مثله الزّنجاني، وسيلة الدّارين، صفحات 337، 343- 344

(8) دمع السجوم ، صفحه 440

(9)بحار الأنوار ، جلد‏45، صفحه 175

 

منابع

- الأمالي، محمد بن الحسن طوسى، قم، دار الثقافة، چاپ اول، 1414ق.

- بحار الأنوارالجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، محمد باقر بن محمد تقى مجلسى، بیروت، دار إحياء التراث العربي، چاپ دوم، 1403 ق.

- بصائر الدرجات في فضائل آل محمّد(ص)، محمد بن حسن صفار، قم، مكتبة آية الله المرعشي النجفي، چاپ دوم، 1404 ق.

- ترجمه بحار الانوار بخش امامت، محمد باقر مجلسى، موسی خسروى، تهران‏، اسلاميه‏، 1363

- تفسير كنز الدقائق و بحر الغرائب، محمد بن محمدرضا قمي مشهدي، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى، سازمان چاپ و انتشارات، چاپ اول، 1368 ش.

- دمع السجوم ، عباس قمی، ابوالحسن شعرانی، قم، هجرت، 1381