موضوع:
نقش زنان در توسعة اقتصادي خانواده
محقق:
رقيه اسدنژاد
بهار 1390

چكيده
موضوع مقاله حاضر، نقش اشتغال زنان در توسعة اقتصادي خانواده مي باشد. اقتصاد خانواده به معناي چگونگي ساماندهي و مديريت خانه مي باشد. خانواده سازماني است كه توليد و توزيع كالاهاي مورد نياز را فراهم مي كند و زنان بدان مناقشه به عنوان يكي از دو ركن اساسي خانواده در اين سازماندهي و مديريت، نقش اساسي را ايفا مي كند. جايگاه مادري و همسري عمده منابع مصرف را به زن مي سپارد و انتظار مي رود كه او بتواند با اشتغال خود منبع درآمدي كه كسب مي كند، سازماندهي و مديريت صحيح بين درآمد و مصرف توازن برقرار كند و با برنامه ريزي صحيح و اجراي آن در رشد و توسعة اقتصادي خانواده نقش مؤثري ايفا نمايد.

در اين مقاله به مفهوم شناسي و اهميت و جايگاه اشتغال زنان از ديدگاه اسلام، جامعه و خانواده و همچنين به بررسي نقش مادري و همسري كه از جمله مسئوليت هاي مهم و خطير زنان مي باشد، پرداخته شده است.>

همچنين سعي شده در اين مقاله راهكاري نيز ارائه شود تا بتواند بهبودي در روند بهتر مشاغل زنان قرار گيرد.
كليدواژه: اشتغال، زنان، نقش، توسعه، اجتماعي، اقتصادي، خانواده.

مقدمه
يكي از عرصه هاي تحولات زندگي اجتماعي در عصر جديد، تغييرات و تحولات در زندگي زنان است. اين تحولات دامنة وسيعي دربردارد. اشتغال زنان در ميان اين تحولات اهميت و نقش ويژه اي دارد.
يكي از وجوه اهميت موضوع اشتغال زنان، تأثيرات مشهود آن در عرصه هاي اجتماعي و فردي از يك سو و نقش بسيار زياد آن در روند توسعة اقتصادي خانواده از سوي ديگر است.
اين ويژگي موجب شده تا اشتغال زنان به مسئله اي تبديل شود كه ابعاد اقتصادي، فرهنگي و اجتماعي و سياسي را در بر داشته باشد.
اشتغال زنان مانند هر پديدة اجتماعي ديگر، پيامدها و تأثيرات اجتماعي خاص خود را دارد.
فعاليت هاي اقتصادي زنان در بخش هاي رسمي مانند اقتصاد، صنعت و خدمات است كه داراي نيروي كارمزد بگير مي باشد. در اين بخش زنان از حمايت قانوني بيشتري برخوردارند.
امروز در جوامع غربي آن چنان به اشتغال زنان در خارج از منزل توجه شده كه اين امر به عنوان اولين و مهم ترين نقش زنان مطرح شده و نقش مادري و همسري و ادامة *** فرهنگي به عنوان نقش دوم و فرعي مدنظر قرار دارد. اما در تفكر اسلامي، حفظ و گسترش نهاد خانواده اولويت خاصي دارد، كه در كنار آن امكان اشتغال و استقلال مالي، زنان تأكيد شده است. اسلام اشتغال را براي زنان هدف نمي داند. بلكه فرصتي براي رفاه و آسايش خانواده، آن را مي پذيرد.
مفهوم شناسي
معناي لغوي توسعه
گشاد كردن، فراخ كردن و وسعت دادن. 1
معناي اصطلاحي توسعه
فرآيندي است كه طي آن تحولاتي كيفي در توليد و توزيع و زمان عمومي حاصل آيد 2
معناي لغوي اقتصاد
گميانه نگه داشتن، به اندازه خرج كردن، تعادل دخل و خرج را حفظ كردن. 3
معناي اصطلاحي اقتصاد
اقتصاد يكي از علوم اجتماعي است كه به بررسي فعاليت هاي فردي و جمعي مربوط به توليد مبادله، مصرف كالاها و خدمات مي پردازد. 4
معناي لغوي اشتغال
پرداختن به كاري، سرگرمي، گرفتاري. 5
معناي اصطلاحي اشتغال
منظور از اشتغال حرفه يا كاري است كه فرد در عوض آن حقوق يا خدمتي دريافت كند، به هر گونه شغل يا حرفة اقتصادي كه منشأ درآمد باشد اشتغال گويند. 6
اهميت و جايگاه اشتغال زنان از ديدگاه اسلام
اسلام در مورد حقوق زن بر اساس وضع طبيعي زن و فلسفة خاصي كه دارد با آنچه در چهارده قرن پيش مي گذشته و با آنچه كه در جهان امروز مي گذرد متفاوت است. 7 اسلام راه ظلم به زن را تغيير در ذهن ها مي داند بدين صورت كه هر كدام از زن و مرد، كرامت انساني خود را بشناسد و در روابط اجتماعي خود به محوريت اخلاق و معنويت توجه كنند بنابراين مي بينيم كه از زمان صدر اسلام نه تنها مخالفتي با حضور زن در اجتماع ديده نشده است بلكه اصول و قواعدي مطرح شده كه زن با رعايت آن ها شخصيت والاي خود را حفظ مي نمايد. اسلام به زنان نگفته كه مهجور باشند و در خانه بمانند يا اينكه، عبادت زن به اين است كه يا بايد بچه بغل داشته باشد بلكه، زنان صلاحيت دارند تا دوشادوش مردان در امور سياسي ـ اجتماعي و سرنوشت ساز اظهار نظر كنند و در حد توان براي انجام مسئوليت مهم بگيرند و دخالت نمايند بنابراين در صدر اسلام هيچ شبهه اي براي مشاركت زنان در حيات جامعه وجود ندارد. 8
امام خميني (ره) مي فرمايد:
«زنان از نظر اسلام، نقش حساسي در بناي جامعه اسلامي دارند و اسلام زن را تا حدي ارتقاء مي دهد كه بتواند مقام انساني خود را در جامعه سنت های و از حد شي بودن بيرون آيد و متناسب با چنين رشدي مي تواند در ساختمان حكومت اسلامي مسئوليت هايي بر عهده بگيرد.» 9
قرآن از زناني صحبت مي كند كه قرين فرشتگان بود و هر كدام آن ها، مورد توجه پيامبران و مقدم بر بسياري از آنان و كوثري از ناحية خداوند بودند و اين نمايانگر شخصيت والاي زن است. پس اين زن بايد مقام خود را در مكان هاي عمومي حفظ نمايد و اين طور نباشد كه به خاطر حضور در اجتماع اصولي را زير پا بگذارد و يا به خاطر حفظ آن اصول خانه نشين شود. اسلام احياگر شخصيت زن و حافظ كرامت انساني اوست و حقوق سياسي، اقتصادي، فرهنگي و اجتماعي زنان را تأمين كرده است. 10
«به وسيله عفاف و پاكدامني است كه كارها پاك و پاكيزه مي گردد.» 11
زن با بهره مندي از خصايل، استعداد و روح لطيف انسان گرايي در پي ايجاد آرامش در هر دو محيط خانواده و اجتماع است. پس توسعة كشورهاي درحال رشد براي زنان نقش دو سويه به همراه دارد. بي گمان نقش زنان در مشاركت مفهومي فراتر از حضور آنان دارد. 12
اسلام مي خواهد كه زن و مرد رشد داشته باشند همان طوري كه مرد همه كارهاي اساسي را مي كند زن هم داشته باشد نه به صورت يك شي. 13 همان طوري كه مي بينيم زنان هم مانند مردان در جامعه فعاليت مي كنند و از حقوق خود دفاع مي كنند، كه مي توان به سخن مقام معظم رهبري، استناد كرد كه مي فرمايد:
«اسلام با كار كردن زنان نه تنها موافق است بلكه تا آنجايي كه با شغل اساسي او كه مهم ترين شغل اوست يعني تربيت فرزند و حفظ خانواده مزاهم نباشد، شايد لازم هم مي داند يك كشور نمي تواند از نيروي كار زنان در عرصه هاي مختلف بي نياز باشد. اما اين كار بايد با كرامت و با ارزش معنوي و انساني زن منافات نداشته باشد نبايد زن را تذليل كنند.» 14
حق زنان در بكارگيري سرمايه هاي فردي ايجاب مي كند كه زمينه براي تلاش و فعالت آن ها و استفاده بهينه از توانايي آنان بر اساس استعدادها و توانايي هايشان فراهم آيد. تا از اين طريق هم منافع مادي و معنوي براي زنان حاصل شود و هم سرمايه هاي ملّي كه براي تربيت زنان متخصص و صاحب نظر در ريشه ها و گرايش هاي مختلف صرف شده است به هدر نرود. از نظر اسلام زن مي تواند كسب و كار معقولي داشته باشد كه با اصالت وي و نظام زندگي معنوي و انساني او سازگار باشد و حتي در بعضي از حرفه ها، تخصص ها كه استعداد بيشتر و شرايط بهتري دارد اولويت داشته باشد. 15
با توجه به اينكه زنان نقش بسيار پررنگي را در خانواده و اجتماع دارا هستند مي خواهيم به بررسي نقش آنان به عنوان يك فرد شاغل در خانواده و اجتماع بررسي كنيم.
الف) خانواده
زنان نيمي از جمعيت دنيا را تشكيل مي دهند و دو سوم كار همين دنيا را انجام مي دهند و اشتغال زنان باعث مي شود تقسيم كار در خانواده مشاركتي انجام شود و اين باور كه تقسيم كار در خانواده بر اساس جنسيت صورت مي گيرد كمي متعادل تر مي شود. به نحوي كه همسران زنان شاغل در اموري كه مربوط به زنان است وارد مي شوند و همكاري و همياري داشته باشند.
روابط خانوادگي، تحت تأثير نهادهاي اجتماعي با تحولي دائمي روبروست. با تحول شرايط زيستي و نيازهاي جديدپيوسته نقش ها در حال تغيير هستند. بر اثر تحولات زندگي خانوادي زن خانه دار، در عين مسئوليت هاي متعارف خود، بيش از پيش مجبور به كار در خارج از خانه شده است. آثار مثبت مادي ومعنوي اين اشتغال غالباً علاوه بر وضع خود زن كه ضمن كسب درآمد به استقلال و اعتبار اجتماعي بيشتري دست مي يابد، متوجه همسر و فرزندان او نيز مي شود. اين تأثير اجتماعي و دگرگوني آن كه روال سنتي در نقش زنان يا تقسيم كار درون خانواده است، هر چند كه با پذيرش وسيع اشتغال زنان از جانب طبقات مختلف جامعه، هنوز تغييرات فرهنگي كه لازمة اشتغال بانوان و تقسيم وظايف آنان در خانواده است نقشي نداشته است. 16
روي آوردن زنان به اشتغال در خارج از خانه و خانواده، تأثير بسزايي در ابعاد و هويت اجتماعي آنان دارد و باعث افزايش اعتماد به نفس جامعه زنان شده است. بهبود وضع اقتصادي خانواده و پاسخ به نيازهاي روزافزون آن، عامل مهم گرايش زن به اشتغال است كه نه فقط مردان را ناگزير به اشتغال در جايگاه مختلف شغلي مي كند. بلكه زنان را نيز به اين ميدان سوق مي دهد و با كسب درآمد زوجين، امكانات رفاهي بيشتري در اختيار خانواده قرار مي گيرد. از طرفي كسب استقلال زنان با دگرگوني هاي بنيادي در ساختار جامعه، روابط زن و شوهر، سرنوشت كودكان و تغيير نظام آموزش هاي سنتي و توزيع نقش ها روبروست. زناني كه در بيرون از خانه به شغل يا تحصيل مشغول هستند به نوعي در تغيير الگوهاي خانواده و اجتماع اثر مي گذارد. زن محور اصلي خانواده و زندگي است و نبايد با اشتغال تمام وقت خود، اين نقش محوري را در خانواده خدشه دار كند كه باعث پريشاني و نگراني اعضاي خانواده شود. 17
اولويت، حضور جدي زنان در ادارة امور داخلي خانواده و خانه است و اشتغال به طور كلي به ويژه در خارج از منزل در مرتبة ثانويه قرار دارد. پس از فراغت از مسئوليت اوليه مطلوبيت مي يابد. از طرفي نبايد كار زن را با اشتغال او اشتباه گرفت و يكسان دانست. كار زن از اول حيات بشري وجود داشته و فعاليت او نيازي به ايجاد انگيزه ندارد. چون خود به تداوم حيات آدمي مربوط مي شود. اما اشتغال پديده اي جديد و مدرن است.
بهبود الگوي معيشتي خانواده و نحوة تنظيم وابط درون خانواده و تربيت فرزندان از جمله مواردي است كه ارتباط نزديك با ميزان سواد و تحصيلات و مشاركت هاي اقتصادي، سياسي و اجتماعي زنان در بيرون از خانواده دارد. 18
شرايط حضور زن در اجتماع
از آنجايي كه زنان براي حضور در اجتماع داراي شرايط و ضوابطي هستند، اكنون به بررسي شرايط حضور زنان در اجتماع از ديد عرفي و فقهي مي پردازيم.
الف) عرفي
امكان تغيير نوع كار از سنگين به سبك تر در دوران بارداري؛
اعطاي مرخصي زايمان به مدت 4 ماه به مادران و لزوم تأمين امنيت شغلي آن ها پس از پايان مرخصي؛
دادن فرصت شيردهي به مادران شيرده تا پايان دو سالگي در بين ساعات كار و احتساب آن جزءِ زمان ساعات كاري؛
ايجاد مراكز نگهداري كودكان در جوار محل كار زن؛
امكان اشتغال بانوان به صورت غيروقت و بهره مندي از حقوق فوق العاده و مزاياي شغلي؛
بهره مندي از مزاياي بازنشستگي با سنوات كمتر؛
بهره مندي از تأمين اجتماعي در مراحل مختلف زندگي؛
مختلط نبودن محيط كاري زنان و مردان در هر گونه شركت ها.
ب) فقهي
حجاب
نياز فطري زنان به خودآرايي از يك سو و جذابيت زن براي مرد از سويي ديگر سبب شده است تا رسول اكرم  به عنوان پيام آور دين، براي حضور مؤثر و فعال و پويا زنان در جامعه «حضور زن در عرصه هاي عمومي با رعايت حجاب» را پيشنهاد كند.
دين اسلام مي خواهد زن، همانند مردان حضور فعال داشته باشد و مايل است در اين مسيرذره اي از ازرش هاي مادي انساني زن كاسته نشود. كيفيت حضور حضرت زهرا سلام الله عليها در اجتماع، نشانة امكان پذير بودن اين تدابير است. به خاطر همين در جامعه، حريمي ميان زنان و مردان قائل شده است.
حجاب بهترين راهكار براي حضور مفيد زن در فعاليت هاي اقتصادي و … است كه آن به صلاح فرد و اجتماعي زن است. 19
حجاب زن را به عنوان عنصري پويا و كارآمد در جامعه مطرح مي سازد كه هم رفتار خود را تنظيم كند و هم رفتار جامعه را سامان بخشد. 20
حفظ حريم
از نشانه هاي رشد اجتماعي هر فرد شناخت حدود رفتار خود با افراد مختلف است و بايد دانست كه به هر فرد تا چه حد مي توان نزديك شد و دربارة چه مسائلي به گفتگو پرداخت. پس حدود الهي را رعايت كند و با مرد بيگانه در مكاني خلوت نباشد و در سخن گفتن جلوه نمايي ننمايد. چنان كه رسول اكرم  فرموده اند:
«زنان از از كنار و حاشيه خيابان عبور كنند.»
شهيد مطهري مي فرمايد:
«زن مسلمان بايد آن چنان در ميان مردم رفت و آمد كند كه علايم عفاف و وقار و سنگيني و پاكي از آن هويدا باشد و با اين صفت شناخته شود و در اين وقت به بيماردلان، كه به دنبال شكار مي گردند از آنها مأيوس مي شوند زيرا جوانان ولگرد معمولاً متعرض زنان جلف و سبكبار و عريان مي شوند و وقتي به آن ها اعتراض مي شود مي گويند اگر خودش اين چنين نمي خواست با اين وضع بيرون نمي آمد.» 21
زن در برخورد با مرد بيگانه از گفتگويي كه نوعي فتنه انگيزي دارد بپرهيزد و از مصاحفه دوري كند زيرا دست دادن با زن نامحرم با غضب خداوند همراه است.
عفاف
به منظور حفظ حرمت زن و فراهم شدن زمينه براي رشد و تكامل معنوي آنان در محيط كار، زنان ملزم به رعايت عفاف مي باشند و توجه به اين امر قطعاً در تأمين ايمني فكري و اخلاقي همة افراد و افزايش كارايي آنان در محيط هاي كار مؤثر خواهد بود. عفاف در معاشرت اين گونه است كه در راه رفتن، سخن گفتن، نگاه كردن و برخوردها، متانت، شرم و حيا و تواضع در وقار را رعايت كند. از گشاده رويي و برخوردهاي جلف و اختلاط با مردان بپرهيزد. 22
با توجه به آثار زيانبار نگاه، باعث شده كه قرآن از اهل ايمان، بخواهد براي حفظ پاكي خود و جامعه نگاهشان را مهار سازند. چرا كه آنچه باعث رسوايي زليخا و مجروح ساختن انگشتان زنان مصري شد نگاه به يك جوان خوش سيما بود. 23
همانطور كه قرآن اشاره مي كند:
قُلْ لِلْمُؤْمِنِينَ يَغُضُّوا مِنْ أَبْصَارِهِمْ وَيَحْفَظُوا فُرُوجَهُمْ ذَلِكَ أَزْكَى لَهُمْ إِنَّ اللَّهَ خَبِيرٌ بِمَا يَصْنَعُونَ  وَقُلْ لِلْمُؤْمِنَاتِ يَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصَارِهِنَّ وَيَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ وَلا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلا مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَلْيَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلَى جُيُوبِهِنَّ وَلا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلا لِبُعُولَتِهِنَّ أَوْ آبَائِهِنَّ أَوْ آبَاءِ بُعُولَتِهِنَّ أَوْ أَبْنَائِهِنَّ أَوْ أَبْنَاءِ بُعُولَتِهِنَّ أَوْ إِخْوَانِهِنَّ أَوْ بَنِي إِخْوَانِهِنَّ أَوْ بَنِي أَخَوَاتِهِنَّ أَوْ نِسَائِهِنَّ أَوْ مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُهُنَّ أَوِ التَّابِعِينَ غَيْرِ أُولِي الإرْبَةِ مِنَ الرِّجَالِ أَوِ الطِّفْلِ الَّذِينَ لَمْ يَظْهَرُوا عَلَى عَوْرَاتِ النِّسَاءِ وَلا يَضْرِبْنَ بِأَرْجُلِهِنَّ لِيُعْلَمَ مَا يُخْفِينَ مِنْ زِينَتِهِنَّ وَتُوبُوا إِلَى اللَّهِ جَمِيعًا أَيُّهَا الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ24
«به مؤمنان بگو چشم هاي خود را (از نگاه به نامحرمان) فروگيرند، و دامان خود را (از بي عفتي) حفظ كنند،؛ اين براي آنان پاكيزه تر است؛ خداوند به آنچه انجام مي دهند آگاه است. * و به زنان باايمان بگو چشم هاي خود را (از نگاه هوس آلود) فروگيرند، و دامان خويش را (از بي عفتي) حفظ كنند و زينت خود را ـ جز آن مقدار از آنان كه نمايان است ـ آشكار ننمايند، و (اطراف) روسري هاي خود را بر سينه خود افكنند (تا گردن و سينه با آن پوشانده شود)، و زينت خود را آشكار نسازند مگر براي شوهرانشان، يا پدرانشان، يا پدران شوهرانشان، يا پسرانشان، يا پيران خواهرانشان، يا زنان هم كيششان، يا بردگانشان [= كنيزانشان]، يا مردان سفيه وابسته (به آن ها) كه تمايلي به زن ندارند، يا كودكاني كه از امور جنسي مربوط به زنان آگاه نيستند؛ و (به زنان باايمان بگو: هنگام (راه رفتن) پاهاي خود را به زمين نزنند تا زينتِ پنهانيشان دانسته شود (و صداي خلخال كه بر پا دارند به گوش رسد). و اي مؤمنان همگي به سوي خدا بازگرديد تا رستگار شويد.»
ب) اجتماع
شاغل بودن زنان يكي از مسائلي است كه در اجتماع مطرح است. زنان علاوه بر مسئوليت هاي خود در خانه و تربيت فرزندان مسئوليت هاي اجتماعي ا نيز پذيرا هستند. 25 يكي از مهم ترين معيارهاي سنجش درجة توسعه يافتگي يه كشور، ميزان اهميت و اعتباري است كه زنان در آن كشور دارا هستند اكنون نگاه جهان بيشتر به سوي زنان معطوف شده است. براي تحقق توسعة اجتماعي تسريع فرآيند توسعة اقتصادي و محقق شدن عدالت احتماعي چنانچه به زن به عنوان نيروي فعال و سازنده نگريسته شود قطعاً تأثير بسياري در روند توسعة جامعه خواهد داشت نقش زنان در توسعه مستقيماً با هدف توسعة اجتماعي و اقتصادي بستگي دارد و از اين رو در تحول همه جوامع انساني عاملي بنيادين محسوب مي گردد. لذا اشتغال زن در رابطه آن با توسعه امري ضروري است. 26
زنان در سراسر جهان نقش بسيار مهم و تعيين كننده اي در جامعه و خانواده دارند به طوري كه مي توانند مسئوليت بسيار جدي و مهمي را بر عهده بگيرند. حدود نيمي از جمعيت شاغلين در كشور را زنان تشكيل مي دهند از طرفي پرورش نسل آينده به دست زنان است. آن ها مي توانند در تمام قسمت هاي اقتصادي بازوي اصلي و قدرتمند براي پيشبرد اهداف باشند.
مقايسة حوزه هاي اشتغال زنان و مردان در جامعه بيانگر آن است كه به مشاغل اين دو گروه نوعاً متفاوت است. 27
بخش عهدة كادر آموزشي (آموزگاران و دبيران) را زنان تشكيل مي دهند. اشتغال زنان معلم داراي شوهر و فرزند كه براي ايجاد تعادل ميان الزامات شغلي و نقش هاي همسري و مادري مدام در تلاش هستند اثر محسوسي در حيطه وظايف و روابط درون خانواده به جا مي گذارد و در مناسبات و نقش هاي اجتماعي آن ها، منعكس مي شود. اين قشر از زنان شاغل ضمن ايفاي مسئوليت تربيت و اجتماعي كردن فرزندان خود وظيفة تربيت نسل جوان را بر عهده دارند. زنان شغل معلمي را بيشتر به دليل علاقه به تدريس و ارتباط با بچه ها و نقش هاي آموزشي ـ حماتي مادرانه اختيار مي كنند. تأثير اعتقادات و ارزش هاي حاكم بر جامعه به افكار زنان اثر مي گذارد و محدودة فعاليت آنان را مشخص مي كند. اكثر معلمان ضرورت انتخاب اين شغل در جامعه را درك بهتر زنان معلم از مسائل و مشكلات و نيز مشاركت آنان در مخارج خانواده، عنوان كرده اند. مرداني كه با اشتغال همسران خود موافق اند، در امور مربوط به خانه، مشاركت بيشتري دارند و همكاري آنان در امور مربوط به خانواده موجب مي شود كه زنان بار مسئوليت دو گانه در خانه و خارج از خانه را راحت تر تحمل مي كنند و در نتيجه زوجين روابط بهتري با يكديگر دارند. رضايت زن شاغل از نحوة خرج كردن درآمدش در خانواده از جمله عامل ديگري است براي بخش رضايتمندي از زندگي.
هرگاه زن شاغل خود را به صِرف درآمدش در مخارج خانواده ناگزير ببيند اين امر در سازگاري زناشويي اثر منفي خواهد داشت. اكثر قريب به اتفاق معلمان كل حقوق يا بخش قابل توجهي از حقوق خود را صرف تأمين مخارج خانواده مي كنندو مهم ترين انگيزة اين زنان ميل و رضايت شخصي و نيز احساس مسئوليت در قبال خانواده است. 28
از طرفي هم صنعتي شدن موجب تقسيم كار و تخصصي شدن و افزايش تحرك اجتماعي زنان باعث دگرگوني در ساختار شغلي شده است. دگرگوني اجتماعي زنان تحرك و اشتغال آنان و به دنبال خود علاوه بر خوشي ها، نگراني هايي را نيز براي جامعه شناسان به همراه آورده است. كه نمونه بارز آن افزايش بي كاري كاگران در اثر ماشيني شدن بسياري از كارها و افزايش طلاق از سوي زنان كه با اتكا به حقوق خود راحت تر طلاق را قبول مي كنند. مكانيزه شدن موجب افزايش آگاهي اجتماعي خانواده ها شده و از سوي ديگر موجب تشديد نگراني براي آن شده است. با توسعه و پيشرفت جامعه، خانواده ها نيز پيشرفت كرده و گرايش در بين آنان از جمله استفاده از وسايل لوكس بيشتر به چشم مي خورد. 29
زنان با وارد شدن به بازار كار درآمدهاي آنان به عنوان درآمدهاي مازاد تلقي مي شود كه مكمل درآمد پايين مردانشان مي باشد كه اين امر به ويژه در خانواده هاي كم درآمد بسيار ديده مي شود.
آثار اشتغال زنان
يكي از اساسي ترين اهداف تشكيل خانواده، بقاي نسل و تربيت نيروي انساني مورد نياز جامعه است. توسعه و رشد اقتصادي در گرو نيروي فعال و تحصيل كرده است. بنابراين يكي از عوامل مؤثر در توسعه اقتصادي نيروي انساني سرمايه هاي انساني است. خانواده به عنوان اولين پايگاه تربيت و پرورش منابع انساني است. از اين رو جامعه بايد با تقويت نهاد خانواده، زمينة توسعة اقتصادي را مهيا سازد. از اين رو براي تقويت نهاد خانواده نقش زن بسيار مؤثر است. بلكه مي توان گفت به عنوان ركن اصلي به شمار مي رود. از اين رو در وظيفة اصلي و خطير مادري و همسري را مورد بررسي قرار مي دهيم.
همان طور كه حضرت زهرا سلام الله عليها در تمام شئون الگويي حسنه است، در اين مورد نيز بهترين نقش را در مديريت و ساماندهي اقتصاد خانواده ايفا مي كند. در سيرة عملي حضرت زهرا سلام الله عليها نقش منابع غير مادي در اقتصاد اسلامي مهم تر از منابع اقتصادي است كه آن حضرت بهترين شكل معقول و منطقي را در ايفاي آن به كار گرفته است. 30
الف) نقش مادري
مقام مادري، اولين مرتبه از شأن زن، در حيات اجتماع است. در اين مقام، زن هم طراز با انبياء است كه متأسفانه از نظرگاه هاي مادي، اين جايگاه ارزش واقعي خود را از دست داده است. در نگاه حضرت امام (ره) تزكيه و سازندگي جامعه دو شاخصة بزرگي است كه واژة مادر را معنا مي كند. مادري مقامي است كه هم مسئوليت و هم ظرفيت سازندگي و تزكيه را دارد و در اجراي اين دو، زن به مانند رسولان عمل مي كند. بنابراين زن بايد نقش مديريت خانوادگي خود را عاقلانه ايفا كند تا مديريت اجتماعي وي مؤثر افتد و با توجه به اينكه وظايف خانوادگي بر وظايف اجتماعي مقدم است. اگر مسئوليت اجتماعي زن به وظايف خانوادگي لطمه بزند يا نتواند به نحو مطلوب دِين شوهر و بچه ها را ادا كند. چون زن در هر مقامي كه باشد قبل از آن مدير و برنامه ريز افراد خانواده است. 31 از جمله الگوي زن شاغل در قرن معاصر مي توان به بانوي فاضله و مجتهده معروف به بانوي اصفهاني اشاره كرد وي از، تربيت يافتگان مكتب حضرت زهرا سلام الله عليها است كه با وجود مشغله هاي علمي و اجتماعي در امر خانه داري به بهترين نحو ايفاي نقش مي كردند همچنين مي توان به سيرة حضرت زهرا سلام الله عليها اشاره كرد.
حضرت زهرا سلام الله عليها كار خانه را تا جايي كه براي افراد خانواده و حتي فرزندان شيرخوار، مطلوبيت و رضايت خاطر ايجاد مي كرد برنامه ريزي مي فرمود. بلال مي گويد:
«روزي حضرت زهرا سلام الله عليها را ديدم كه مشغول آوردن گندم بود در اين هنگام فرزندش حسين گريه و بي تابي مي كرد. خدمتشان عرض كردم:
براي كمك به شما آسياب كنم يا بچه را آرام كنم؟
كه حضرت فرمودند:
من به آرام كردن فرزند اولي هستم شما آسياب را بچرخانيد.»
اين بهترين الگو براي ايفاي نقش مادر و توجه به نيازهاي فرزند و انتخاب صحيح در تخصيص و بهينه سازي اقتصادي است. 32
ب) نقش همسري
در مورد اشتغال زنان، همواره آنچه مورد عنايت قرار مي گيرد نقش مادري زن است و كمتر به نقش همسري وي در زندگي زناشويي توجه مي شود در صورتي كه مرد نيز نياز طبيعي به توجه، عشق و محبت و مراقبت دارد. هر گونه كم توجهي به اين نيازهاي اصيل موجب سست شدن بنياد خانواده مي شود. اين وضعيت خستگي زن به روحيه مرد هم در جايگاه شوهر اثرات مستقيم و ناگواري را مي گذارد كه بايد به آن توجه شود. كاهش تمايل زن به شوهر به دليل خستگي زن از بارترين اثرات اشتغال زنان است. زيرا زن با توجه به تعدد مسئوليت هايي كه بر عهده دارد. رسيدگي و توجه به فرزندان را در اولويت قرار مي دهد. هماهنگي زن و شوهر به تعادل نقش هاي اين دو در خانه و خانواده وابسته است.

نتيجه
خانواده ها تنها عرضه كنندة نيروي كار جامعه و تربيت منابع انساني و نسل آينده مي باشند. همچنين خانواده ها مي توانند توسعه و رشد اقتصادي را در گرو نيروي فعال و تحصيل كرده در جامعه قرار دهند.
زنان با توجه به رهنمودهاي دين مبين اسلام و رعايت عفاف و حجاب خود با فعاليت و كار در جامعه مي توانند به بهبود وضع اقتصادي خانواده و افزايش اعتماد به نفس خود كمك كنند.
با توجه به اينكه زنان نقش محوري و مهمي را در خانواده و جامعه ايفا مي كنند با اشتغال خود در حرفه هاي تخصصي و مشاغل صنعتي و آموزشگاه ها، گر چه به صورت تفنّني باشد مي توانند پاسخگوي نيازهاي روزافزون جامعه و خانواده و تربيت نسل آينده فرزندان خودشان باشند.
زنان تا زماني كه در جامعه و خارج از منزل خود به مشاغل گوناگون مشغول هستند نبايد نقش هاي اساسي و اصلي خود را كه همان نقش مادري و همسري است را فراموش كنند چرا كه اولويت اول براي زنان، بودن در كنار همسر و فرزندان است. همان طور كه اسلام تصريح كرده است كه حضور زنان در جامعه، نبايد منافاتي با وظايف او در منزل داشته باشد.

راهكار
زنان بايستي هنجارهاي رفتاري مشخص و تعيين كننده اي را در زمينه هاي مختلف بپذيرند و آن ها را ترويج دهند ولي اجراي اين برنامه ها احتياج به يك محيط سالم در جامعه دارد ولي با اين وجود هنوز در بسياري از جوامع نرخ مشاركت زنان كم است.

پي نوشت ها
1. محمد، معين، فرهنگ معين، تهران، نامن، 1386، چ 2، ج 1، ص851.
2. يدالله، دادگر، تيمور، رحماني، مباني و اصول علم اقتصاد، كلياتي از اقتصاد براي همه، قم، بوستان كتاب، 1384، ص 77.
3. محمد، معين، ج 1، ص 291
4. سيدعباس، موسويان، كليات نظام اقتصادي اسلام، قم، دارالثقلين، 1379، چ 2، ص
5. محمد، معين، ج 1، ص264.
6. www.daneshnameroshd.ir
7. همان.
8. جمعي از همكاران، مجله پيام زن، قم، دفتر تبليغات اسلامي حوزه علميه، دفتر سوم فروردين 1384، ش 157، ص 369.
9. صحيفه نور، رهنمودهاي امام خميني (ره)، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، 1361، ج 3، ص 92.
10. جمعي از همكاران، ص 369
11. عبدالواحد، تميمي آمدي، شرح غررالحكم و دررالكلم، سيدهاشم رسولي محلاتي، بي جا، دفتر نشر فرهنگ اسلامي، 1380، چ 4، ج 2، ح 6492.
12. نقش زنان در توسعه اقتصادي، www.niazpardaz.com.
13. در جستجوي راه امام، تهران، اميركبير، چ 3، صص 27 و 26.
14. يوسف، عليپور باغبان نژاد، اصغر، رضايي، حجاب آزادي يا اسارت، تبريز، احرار، چ 3، ص 124.
15. www.hawzah.net.
16. فريبا، زماني، تأثير كار زنان بر زندگي خانوادگي،www.rahkar modiriati.ir.
17. سرور، اسفندياري، اشتغال زنان در بستر خانواده، www.hawzah.net.
18. نقد انديشه، www.hawzah.net.
19. مريم، معين الاسلام، پوشش و آرايش از ديدگاه پيامبر اعظم، دفتر عقل، تهران، مركز پژوهش هاي صدا و سيما، 1386، چ 3، ص 10.
20. ياسين، كمالي وحدت، نگاه پاك در بررسي نگاه به نامحرم رمزها و آثار آن، قم، بوستان كتاب، 1388، چ 2، ص 24.
21. همان، ص 208.
22. عليرضا، نوري، معيارهاي اسلامي و پوشش زنان و الگوي مصرف آن، انديشه صادق، ش 8 و 9.
23. يوسف، غلامي، جلوه نمايي زنان و نگاه مردان، قم ، لاهيجي، 1386، صص 111 و 104 و 103.
24. نور / 30 و 31
25. www.hawzah.net.
26. اشتغال زنان در بستر جامعه، www.hawzah.net.
27. نقش زنان در توسعه اقتصادي، www.niazpardaz.com.
28. فريبا، زماني،
29. تأثير صنعتي شدن بر خانواده www.eghtesad.ir
30. خانواده خوشبخت، www.hawzah.net.
31. جمعي از خواهران طلبه حوزه هاي عليمه، زن از ديدگاه اديان و مكاتب، قم، نصايح، 1379، چ 1، ص 219.
32. www.hawzah.net.

فهرست منابع
1. تميمي آمدي، عبدالواحد، شرح غررالحكم و دررالكلم، سيدهاشم رسولي محلاتي، بي جا، دفتر نشر فرهنگ اسلامي، 1380، چ 4، ج 2.
2. جمعي از خواهران طلبه حوزه هاي عليمه، زن از ديدگاه اديان و مكاتب، قم، نصايح، 1379، چ 1.
3. جمعي از همكاران، مجله پيام زن، قم، دفتر تبليغات اسلامي حوزه علميه، دفتر سوم فروردين 1384، ش 157.
4. دادگر، يدالله، تيمور، رحماني، مباني و اصول علم اقتصاد، كلياتي از اقتصاد براي همه، قم، بوستان كتاب، 1384.
5. دانشنامة رشد.
6. در جستجوي راه امام، تهران، اميركبير، چ 3.
7. صحيفه نور، رهنمودهاي امام خميني (ره)، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، 1361، ج 3.
8. عليپور باغبان نژاد، يوسف، اصغر، رضايي، حجاب آزادي يا اسارت، تبريز، احرار، چ 3.
9. غلامي، يوسف، جلوه نمايي زنان و نگاه مردان، قم ، لاهيجي، 1386.
10. كمالي وحدت، ياسين، نگاه پاك در بررسي نگاه به نامحرم رمزها و آثار آن، قم، بوستان كتاب، 1388، چ 2.
11. معين الاسلام، مريم، پوشش و آرايش از ديدگاه پيامبر اعظم، دفتر عقل، تهران، مركز پژوهش هاي صدا و سيما، 1386، چ 3.
12. معين، محمد، فرهنگ معين، تهران، نامن، 1386، چ 2، ج 1.
13. موسويان، سيدعباس، كليات نظام اقتصادي اسلام، قم، دارالثقلين، 1379، چ 2.
14. نوري، عليرضا، معيارهاي اسلامي و پوشش زنان و الگوي مصرف آن، انديشه صادق، ش 8 و 9.
15. www.hawzah.net.
16. اسفندياري، سرور، اشتغال زنان در بستر خانواده، www.hawzah.net.
17. اشتغال زنان در بستر جامعه، www.hawzah.net.
18. خانواده خوشبخت، www.hawzah.net.
19. زماني، فريبا، تأثير كار زنان بر زندگي خانوادگي، www.rahkar modiriati.ir.
20. زماني، فريبا، راهكارهاي مديريت، www.rahkar modiriati.ir.
21.نقش زنان در توسعه اقتصادي، www.niazpardaz.com.